… nie masz ziemi jak Radomska

Nie masz kraju jako Polska, nie masz ziemi jak Radomska

– tak mawiali niegdyś jej obywatele, co dla potomnych zapisał Oskar Kolberg. Radomskie to jedna z kolebek polskości. Tutejszy język dzięki Janowi Kochanowskiemu stał się korzeniem literackiej polszczyzny. Kolberg, ojciec polskiej etnografii, zwracał uwagę na wyjątkowość radomskiego oberka. Dla Jacka Malczewskiego natchnieniem były radomskie krajobrazy, a także stroje, należące do najbardziej pierwotnych w Polsce.

Podejmiemy tu próbę ogólnej charakterystyki naszego regionu w wąskim ujęciu. Jest to „Radomskie” – tak w okresie I Rzeczpospolitej określano radomski powiat, znacznie większy niż obecny. Granice historycznego Radomskiego wyznaczają: na wschodzie Wisła, na południu Kamienna i Puszcza Iłżecka, na południowym zachodzie Garb Gielniowski, na północy Puszcza Stromiecka. Większe miasta leżące w Radomskiem to Kozienice, Pionki i Zwoleń, Iłża i Lipsko, Przysucha i Szydłowiec; ponadto na granicy – nad Kamienną – Skarżysko-Kamienna i Starachowice. Staropolskie powiaty radomski i opoczyński współtworzyły Ziemię Radomską; dziś podobny obszar zajmuje kościelna diecezja radomska. Ziemia Radomska stanowiła północno-zachodnią część Województwa Sandomierskiego, a wraz z nim – Małopolski (nazwy Ziemi i Województwa z okresu I Rzeczpospolitej piszemy tu wielkimi literami traktując je jak krainy historyczne, a nie jednostki administracyjne w rozumieniu współczesnym).

Z punktu widzenia geografii fizycznej region radomski plasuje się na pograniczu Niżu Środkowoeuropejskiego i Wyżyn Polskich. Pas wyżyn właśnie tutaj sięga najdalej na północ. Kulminacja Ziemi Radomskiej – góra Altana w Garbie Gielniowskim – to najdalej na północ wysunięte wzniesienie powyżej 400 m n.p.m. w skali nie tylko Wyżyn Polskich, ale i całego Średniogórza Europejskiego na odcinku między górami Harz w Niemczech a wyżynami na pograniczu Ukrainy i Rosji. Geografię fizyczną Radomskiego cechuje – analogicznie do całej Polski – pasowy układ jednostek. I tak na południowym zachodzie góruje Garb Gielniowski. Przed nim ciągnie się wyżynne Przedgórze Iłżeckie, następnie przejściowa Równina Radomska, dalej już typowo nizinna Równina Kozienicka. Wreszcie na północnym wschodzie – Dolina Środkowej Wisły. Natomiast w poprzek układu pasowego – południkowo – idzie Małopolski Przełom Wisły na wschodzie.

W środkowym biegu Wisła przybiera cechy rzeki roztokowej, z licznymi rozgałęzieniami i piaszczystymi łachami. To najdzikszy odcinek największej w Europie nieuregulowanej rzeki. To tutaj „lud wodny małopolski”, jak zapisał Długosz, pod kierunkiem mistrza Jarosława z Kozienic zbudował sławny most pontonowy, po którym wojska Jagiełły przeprawiły się idąc pod Grunwald. Nieopodal „w tym tu sławnym, w cnotę i w chleb bogatym radomskim kraju”, a ściślej w dobrach benedyktynów sieciechowskich, Sebastian Klonowic opisał „Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi.” Polski orzeł i flisak wiślany trzymają tarczę herbową na XVIII-wiecznej „pieczęci ziemskiej powiatów radomskich”.

Do doliny Wisły przylega Puszcza Kozienicka. To część dawnej Puszczy Radomskiej, zachowana na Równinie Kozienickiej pokrytej ubogimi polodowcowymi piaskami. Puszcza należała do królewskich dóbr stołowych. Jagiellonowie mieli dwory myśliwskie w Jedlni i Kozienicach. Tu Jagiełło wydał przywilej jedlneński „Neminem captivabismus”, zapewniający obywatelom nietykalność osobistą. Nazwa Jedlni pochodzi od jodły, bowiem w Puszczy na granicy zasięgu występuje Abietetum polonicum – endemiczny dla Polski wyżynny jodłowy bór mieszany. Gęsty, wilgotny, ciemny – wśród ludu znany jako „czarny las”; stąd też, leżący na południowym krańcu Puszczy – Czarnolas Kochanowskiego. Występowanie lasów typu podgórskiego w środowisku nizinnym to wyjątkowa cecha Puszczy Kozienickiej.

Już w okolicy Czarnolasu spotkamy zabudowę gospodarczą z białego wapienia, właściwą dla południowo-wschodniej części Radomskiego. Na wschodzie Radomskie sięga po Małopolski Przełom Wisły, na południu wypiętrza się Przedgórzem Iłżeckim. Z miejscowych skał wapiennych zbudowane są zamki górujące nad przełomami rzek. Ponad Małopolskim Przełomem Wisły wznoszą się zamki Firlejów i Lubomirskich w Janowcu oraz królewski w Solcu. Nad przełomem Iłżanki przez Przedgórze Iłżeckie góruje zamek biskupów krakowskich w Iłży. W wapieniach wciąż występują zjawiska krasowe. Krępianka i Wolanka na pewnych odcinkach zanikają i toczą swoje wody pod ziemią, by wypłynąć w wywierzyskach, jak w Bałtowie czy Lipsku. Świadectwem ginących wód jest nazwa wsi: Wodąca – koło Sienna. Jezioro w Iłży to wypełnione wodą dawne leje krasowe. Zaś w suchych lejach zalegają glinki ceramiczne. Dzięki nim Iłża znana była z garncarstwa już w okresie I Rzeczpospolitej. Do dziś iłżecką specjalnością są sceny figuralne oraz oryginalne kropielniczki naścienne.

Wapienie bogate są w skamieniałości jurajskiej fauny. Calliomphalus nasilovensis z Nasiłowa i Critolocus blasinensis z Błazin to odkryte w Radomskiem gatunki nieznane wcześniej nauce. Prawdziwą specjalnością regionu są dinozaury. W skali kraju około połowy stanowisk ze skamieniałościami dinozaurów znajduje się w historycznej Ziemi Radomskiej. W Bałtowie miejscowy park jurajski to poważny ośrodek edukacyjny, współpracujący z paleontologami ze świata. Liczne ślady dinozaurów zachowały też w piaskowcach Garbu Gielniowskiego. Kamieniołom w Borkowicach jest stawiany w rzędzie najobfitszych źródeł skamieniałości dinozaurów w skali światowej.

Pierwszym surowcem naturalnym Przedgórza Iłżeckiego wykorzystywanym przez człowieka był krzemień. Krzemień czekoladowy, zalegający w wapieniach, w okolicach dzisiejszych Orońska i Wierzbicy, wydobywano już w epoce kamienia w okresie środkowego paleolitu. To pierwsze zagłębie górnicze na ziemiach polskich. Zespół obozowisk w dolinie Kamiennej poniżej Skarżyska, znany jako Rydno, według polskich archeologów jest największym na świecie znanym skupiskiem produkcyjnym epoki kamienia. Fenomenem wpisanym na listę UNESCO jest neolityczna głębinowa kopalnia krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich w południowej części Przedgórza.

Południowo-zachodnia część Radomskiego to domena jurajskich skał piaskowcowych. Piaskowiec szydłowiecki, ciepłej barwy kremowej, to cenny kamień budowlany, wykorzystywany powszechnie nie tylko w zabudowie wiejskiej. Z niego Odrowążowie wznosili gotyckie kościoły. Użycie kamienia, tym bardziej piaskowca, jako głównego materiału konstrukcyjnego w gotyku to rzadkość na ziemiach polskich. Zdarza się ponadto w dawnym powiecie wiślickim na południu Sandomierszczyzny (tam stosowano wapień). Z piaskowca szydłowieckiego wykonana jest okładzina Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Jest on bowiem znakomitym tworzywem rzeźbiarskim. Dlatego Centrum Rzeźby Polskiej mieści się w pobliskim Orońsku, dawnej posiadłości Józefa Brandta. Ów – równolegle ze sławną pracownią malarską w Monachium – prowadził nieformalną Wolną Akademię Orońską, skupiającą adeptów sztuk pięknych i miłośników wszelkiej umysłowej rozrywki.

Kiedy patrzymy z okolic Orońska na południowy zachód, horyzont zamyka Garb Gielniowski, opadający ku wnętrzu regionu stumetrowej wysokości progiem tektonicznym. Tutaj zalega surowiec, który ukształtował przemysłową tożsamość Ziemi Radomskiej: ruda żelaza. Zagłębie Staropolskie było największym okręgiem przemysłowym Rzeczpospolitej. W XVI wieku na mocy przywileju królewskiego Szydłowiec stał się depositorium ferri – składnicą żelaza – dla Województwa Sandomierskiego. Ruch wielkich wozów z ciężkimi sztabami umożliwiał Rynek Składowy wytyczony na płaskiej wychodni litego piaskowca. Wszakże „Szydłowiec na kamieniu stoi”.

W lasach Garbu Gielniowskiego spotkamy setki płaskich kopców z zagłębieniami pośrodku. To „doły rudne” – zapadłe szyby kopalniane. Odrzucana dokoła skała płonna użyźniła kamieniste gleby, przyczyniając się do zwiększenia różnorodności biologicznej Garbu. Ten nietypowy przypadek pozytywnego wpływu górnictwa na przyrodę jest opisywany w literaturze geobotanicznej. Trwałą pamiątką Zagłębia jest nazewnictwo miejscowe. Oto XVIII-wieczny ciąg technologiczny w dolinie górnej Radomierzy (vulgo Radomki) koło Przysuchy: Kuźnica, Drutarnia, Gwarek, Topornia, Hamernia, Rudnik, Młyny, Blachownia, Fryszerka. W XIX wieku za sprawą Stanisława Staszica nad Kamienną powstaje „ciągły zakład fabryk żelaznych”. Jego główny zakład w Starachowicach to dzisiaj muzeum. Można tu zobaczyć nie tylko wielki piec, ale i pokaz wytopu żelaza w starożytnej dymarce; ślady tychże odkrywano nieopodal w okolicy Iłży i Mirca, a dalej nawet koło Jawora Soleckiego. Zaś u kresu dziejów dawnego Zagłębia – huta żelaza w Chlewiskach pod Garbem Gielniowskim: działała do roku 1940 jako ostatnia w Europie opalana węglem drzewnym. W Radomiu pamiątką Zagłębia Staropolskiego są setki żeliwnych balkonów na kamienicach. Z liczbą dwustu klatek schodowych o żelaznej konstrukcji Radom nie znajduje konkurencji w kraju.

XX-wieczną kontynuacją Zagłębia jest „trójkąt bezpieczeństwa” – okręg przemysłu zbrojeniowego, później rdzeń Centralnego Okręgu Przemysłowego. Zakłady zbrojeniowe powstają w Pionkach, Radomiu, Skarżysko-Kamiennej i Starachowicach. Radomski pistolet ViS zaliczany jest do najlepszych konstrukcji w światowej historii broni strzeleckiej. Dziedzictwo przemysłowe Radomia upamiętniają rozmieszczone w mieście rzeźby-odlewy znanych wyrobów miejscowych zakładów: od broni przez rowery wojskowe i kolarskie marki Łucznik, maski gazowe, maszyny do szycia i pisania, po buty z Radoskóru i Sofixu.

Dziś doświadczający poprzemysłowego kryzysu, w dziejach Radom rozwijał się przede wszystkim jako ośrodek władzy. Już we wczesnym średniowieczu stanowił główny gród w obszarze między Wisłą, Pilicą i Górami Świętokrzyskimi. Radomska Piotrówka stawiana jest w rzędzie z największymi grodziskami na ziemiach opanowanych przez Piastów. W dobie I Rzeczpospolitej Radom jest centrum życia północnej połowy Województwa Sandomierskiego, określanej mianem „powiatów radomskich” (chęciński, opoczyński, radomski, stężycki). Z początkiem XIX wieku Radom przejmuje od Sandomierza status ośrodka administracyjnego dla międzyrzecza Wisły i Pilicy. W Księstwie Warszawskim departament radomski, w Królestwie Polskim województwo sandomierskie, gubernia sandomierska, I i II gubernia radomska – to kolejne jednostki mające siedzibę w Radomiu. W połowie XIX wieku do I guberni radomskiej należą Ojców i Pieskowa Skała pod Krakowem oraz Zagłębie Dąbrowskie przy granicy ze Śląskiem. W XX wieku rolę wojewódzkiego ośrodka administracji przejmują Kielce.

W okresie staropolskim Radom jest ośrodkiem władzy państwowej wszystkich trzech rodzajów: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. W czasach Jagiellonów nasz region – położony między Krakowem a Wilnem – znajduje się w sercu krajowego życia politycznego. Tutaj w roku 1401 zawarto unię radomsko-wileńską. Na zamku radomskim przebywają wszyscy królowie polscy z litewskiej dynastii. Jeszcze częściej radomski zamek stanowił rezydencję polskich królowych. Na dworze królowej Zofii, małżonki Władysława Jagiełły, działa Mikołaj z Radomia – pierwszy znany z imienia twórca muzyki polifonicznej w Polsce. Radom pełni funkcję królewskiego miasta rezydencjalnego w szczególności za długiego panowania Kazimierza Jagiellończyka. Tutaj mieszka z dziećmi Elżbieta Habsburżanka, która zostanie nazwana „matką królów”; wszyscy monarchowie panujący obecnie w Europie są potomkami Elżbiety i Kazimierza. Epizodami tego okresu są radomskie rządy nad Koroną świętego Kazimierza królewicza oraz hołd wielkiego mistrza krzyżackiego Jana von Tieffen.

W roku 1505 w Radomiu odbywa się pierwszy Sejm Walny Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Uchwalona wówczas konstytucja Nihil novi wprowadza demokrację parlamentarną. Przyjęty Kodeks Łaskiego to pierwszy pełny zbiór prawa obowiązującego w Polsce. W jego pierwszym wydaniu – rycina ukazująca obrady Sejmu Radomskiego to najstarsze przedstawienie obrazowe polskiego parlamentu. Na początku XVI wieku najwyższe urzędy w państwie dzierżą Odrowążowie-Szydłowieccy: Mikołaj, wcześniej kasztelan i starosta radomski, zostaje podskarbim wielkim koronnym; jego brat Krzysztof – kanclerzem wielkim koronnym. Ich rodowy Szydłowiec, przebudowywany równolegle z Wawelem, uchodzi za pierwsze w Polsce renesansowe założenie krajobrazowe.

Wreszcie w wiekach XVII i XVIII Radom jest miejscem sesji Koronnego Trybunału Skarbowego. Pozostałością wielkich zjazdów szlacheckich jest nazwa radomskiej dzielnicy: Obozisko. Nie przypadkiem też na pierwszych kartach Trylogii Zagłoba tłumaczy, czy dziurę w czole rzeczywiście wybito mu kuflem w Radomiu. Henryk Sienkiewicz dzieciństwo spędzał w rodzinnym majątku w Grotkach nieopodal Przytyka. W Ziemi Radomskiej zakorzeniony był również ten, który wzniósł język polski na wyżyny literatury europejskiej. Jan Kochanowski urodził się w Sycynie, ożenił w Przytyku i zamieszkał w Czarnolesie. Domową gwarą u Kochanowskich był tutejszy dialekt północnej Małopolski.

Cechy tegoż są wciąż słyszalne w Radomskiem. Na przykład zdwojenie spółgłosek w wybranych wyrazach: „bosso do lassu w gminnie Oblassy”; skrócenie form czasownikowych: „tak prędko prysł, że nawet drzwi nie zamkł”; brak przegłosu: „bierę mietłę”; przestawka zbitek spółgłoskowych: „rśoda”, „rźódło”. Żywe jest regionalne słownictwo: „wchódź!, ciapy po lewo”, „galanty garczek”, „wszystka przepojka”, „na ostatku pogładzisz przylepką gryzki”. Dziedzictwem języka są też nazwy miejscowe. Radomskie wyróżnia się licznymi „Wolami”: Wola Gałecka, Wola Gołębiowska, Wola Taczowska, Wólka Bałtowska, Wólka Klwatecka; a także nazwami dzierżawczymi z końcówką „-ów”, właściwą dla Małopolski: Dzierzków, Gołębiów, Helenów, Gniewoszów, Kochanów (od tego koło Wieniawy nazwisko przyjął dziad Poety), Michałów, Pająków, Tomaszów. Częste są też odojcowskie „-ice”: Bronowice, Janowice, Jarosławice, Seredzice, Żakowice.

Jan Kochanowski i Mikołaj Gomółka – mieszczanin z wojewódzkiego Sandomierza – stworzyli wyjątkowej klasy dzieło: „Melodie na Psałterz Polski”. To pierwsze znane w dziejach muzyki światowej opracowanie wszystkich 150 psalmów przez jednego kompozytora do przekładu jednego poety. Gomułka po mistrzowsku dobrał wyraz muzyczny do melodyki języka polskiego. A właśnie z cechami naszego języka i muzyki renesansowej wiąże się trójmiarowy rytm oberkowy, wyróżniający polską muzykę ludową. Najwyższe tempo rytmu oberkowego występuje na zachodnich krańcach Radomskiego. Urodzony tutaj, w Przysusze, Oskar Kolberg zapisał, że ober w Radomskiem jest żywszy niż gdzie indziej. Te okolice uznawane są za rdzeń polskiego obszaru muzyki tradycyjnej.

Między Przysuchą a Potworowem zamieszkują Kajocy, zwani tak od używanego słowa „kaj?” (czyli „gdzie?”). Józef Zaraś z Nieznamierowic, Józef Kędzierski ze Rdzuchowa, Jan Gaca z Przystałowic – to mistrzowie, dzięki którym zachowała się pierwotna muzyka skrzypcowa. Kajockie „ogrywanie obera” to ekstatyczna improwizacja, nawet i godzina nieprzerwanej gry. Swoistą dzikość radomskiej muzyki podnoszą nagłe chwilowe zmiany rytmu. Co więcej te „wygibasy” bywają inne w grze skrzypiec, a inne w towarzyszących jej „śpiywach” czyli „wyrywasach”. A całość dopełnia szalony wir par tańczących oberka – w małej izbie przemieszczających się ponadto wzdłuż ścian „po kole”. Tradycyjni muzycy grywali na instrumentach wykonanych przez wiejskich rzemieślników. Większość polskich zbiorów ludowych instrumentów muzycznych posiada muzeum na zamku Odrowążów w Szydłowcu. Założone w roku 1975, zostało uznane przez UNESCO za pierwsze tego rodzaju krajowe muzeum na świecie. Poczesne miejsce w zbiorach zajmują instrumenty z regionu, w tym używane w okolicy Szydłowca unikatowe harmonie pedałowe.

Podobnie jak muzyka, radomski strój ludowy uważany jest za bardzo pierwotny. Być może dlatego określa się go mianem stroju Puszczy Radomskiej. Pierwotnymi cechami są ciemne barwy i powściągliwość zdobień. Strój radomski zalicza się do grupy środkowopolskiej, którą wyróżnia użycie pasiastego samodziału. Od sąsiadów z tej grupy: strojów opoczyńskiego, kieleckiego, świętokrzyskiego – strój radomski odróżniają pasy poziome. Jest to cecha wschodnia – po zachodniej stronie Wisły poziome pasy występują tylko w Radomskiem. Wdziewane przez radomianki dwie zapaski to „przedsobna” i „zasobna”. Zapaska zasobna – czyli noszona za sobą – to inaczej „burka na odziew”. Jest wyjątkowo długa, jak płaszcz. W czasie niepogody bywała zarzucana na głowę. Tak ubrane kobiety – albo fauny – spotykamy na obrazach Malczewskiego, który za młodu spędzał wakacje w Wielgiem nad Iłżanką. Szczególnie bogate stroje radomskie zachowały się w okolicach Iłży.

Południowo-wschodnią część Radomskiego łączy szczególny tradycyjny obrzęd – to barabanienie albo bębnienie. Obchodzenie miasta w nocy z Wielkiej Soboty na Wielkanoc z biciem w starodawny baraban bądź w bęben znane jest w Iłży, Janowcu, Kazanowie i Lipsku. Tu też w Lucimii nad Wisłą zachowało się tradycyjne rzemiosło wyrobu koszów wiklinowych – od unikatowej konstrukcji zwanych kabłącokami. Z kolei w zachodniej części regionu odradza się zwyczaj chodzenia „po kusakach”. Najsławniejsze Kusaki – w sam „kusy” czyli ostatni wtorek karnawału – odbywają się w Jedlińsku. To starodawny obrzęd Ścięcia Śmierci – uliczne przedstawienie, w którym grają – również role żeńskie – wyłącznie miejscowi mężczyźni. W sześć dni później – we „wstępny” czyli pierwszy poniedziałek Wielkiego Postu – w Skaryszowie (urzędowo Skaryszewie) odbywają się Wstępy – największe targi końskie w Polsce. To niepowtarzalna okazja do zobaczenia wielu starych zwyczajów, jak przybijanie targu czy opijanie transakcji w przerobionym na bar starym autosanie.

Współczesną specjalnością radomskiej wsi jest papryka. Z okolicy Potworowa i Przytyka pochodzi większość jej krajowych zbiorów. Wielkie połacie ziemi pokryte tunelami foliowymi mogą zaskakiwać uczestników mistrzostw świata w akrobacjach szybowcowych, startujących z nieodległego lotniska w Piastowie. Areną znanych pokazów lotniczych jest również radomskie lotnisko Sadków – co dwa lata odbywa się tu największa taka impreza w Europie na wschód od Berlina. A co łączy akrobacje lotnicze, musztrę paradną w wykonaniu światowej sławy młodzieżowej orkiestry dętej „Grandioso”, doskonały rytmicznie wir tancerzy i mistrzowskie ogrywanie obera przez kajockich skrzypków, pistolet ViS i Łucznika – symbol radomskiej Fabryki Broni…? „Siła w precyzji”! To radomskie hasło promocyjne ukute od miejscowych tradycji przemysłu precyzyjnego – i jak widać, nie tylko. Nie masz kraju jako Polska, nie masz ziemi jak Radomska!

 

Źródła (wybór):

B. Bazielich, Odzież i strój ludowy w Polsce, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 2000
A. Bieńkowski, Ostatni wiejscy muzykanci – ludzie, obyczaje, muzyka, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001
W. Borkowski, J. Libera, B. Sałacińska, S. Sałaciński (red.), Krzemień czekoladowy w pradziejach. Materiały z konferencji w Orońsku, 08-10.10.2003, Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach, Tom 7, Państwowe Muzeum Archeologiczne, Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich – Oddział w Lublinie, Warszawa–Lublin 2008
A. Buko, Topografia najstarszego Radomia na tle wybranych ośrodków wczesnopolskich, w: A. Buko, D. Główka (red.), Radom. Korzenie miasta i regionu, t. I, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa 2009, s. 85-104
M. M. Drozdowski, Historia Centralnego Okręgu Przemysłowego, Instytut Technologii Eksploatacji – PIB, Radom 2015
T. Giergiel, Organizacja terytorialna księstwa sandomierskiego, w: Między Wisłą a Pilicą, t. 13, 2012
M. Harasimiuk et. al., Małopolski Przełom Wisły – projekt geoparku, Przegląd Geologiczny, vol. 59, nr 5, 2011, s. 405-416
M. Imiołek, Rola budulca kamiennego w kształtowaniu specyfiki budownictwa chłopskiego na wybranych terenach Kielecczyzny od połowy XIX wieku do lat 50. XX wieku, Wieś Radomska, T. 11, 2018, s. 21-55
M. Kamińska, Nazwy miejscowe dawnego województwa sandomierskiego, cz. 1, Prace Onomastyczne, 6, Komitet Językoznawstwa PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964
A. Kowalska, Kompleksy roślinności i krajobrazy roślinne doliny środkowej Wisły, Prace Geograficzne, Polska Akademia Nauk. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, nr 232, 2012
P. Król, Z. Migaszewski, Rodzaje, występowanie i geneza krzemieni. Zarys Problematyki, Muzeum Narodowe w Kielcach, 2009
S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie: geneza, treści, funkcje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993
D. Kupisz, Radom w czasach Jagiellonów (1386-1572), Radomskie Towarzystwo Naukowe, 2009
D. Kupisz, Rody szlacheckie ziemi radomskiej, Radomskie Towarzystwo Naukowe, 2009
D. Kupisz (red.), Urzędy administracji rządowej w Radomiu od XVI do XX wieku, Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego, T. XL, z. 1-4, 2006
M. J. Kwarcińska, Tkaniny w zbiorach Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu. Tkaniny pokryciowe dekoracyjno-użytkowe, ubiór i strój ludowy, Radom 2017
G. Niedźwiedzki, Z. Remin, J. Roszkowska, U. Meissner, Nowe znaleziska tropów dinozaurów z osadów liasowych Gór Świętokrzyskich, Przegląd Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009, s. 252–262
H. Nurowski (red.), Jan Kochanowski i jego ziemia rodzinna, Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego, T. XX, z. 1-2, 1983
J. Z. Pająk, Podziały terytorialne na terenie regionu świętokrzyskiego w okresie zaborów, w: Między Wisłą a Pilicą, Tom 14, 2013, s. 39-64
G. Pieńkowski, The Kamienna Valley Geopark – more than dinosaurs, Przegląd Geologiczny, T. 56, nr 8, 2008, s. 629-638
M. Podgórska, Specific remnants of old iron-ore extraction sites as islands of plant species richness, Open Life Science, 10, 2015, s. 182–194
M. Radwan, Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1963
J. Rafacz, Trybunał Skarbowy Koronny, Zespół Naukowy do Badań Dziejów Radomia, Miejska Biblioteka Publiczna, Radom 2013
R. Reinffus, Z badań nad sztuką ludową w Radomskiem, Polska Sztuka Ludowa, 1, 1955, s. 23-51
F. Siarczyński, Opis powiatu Radomskiego, Warszawa 1847
R. Schild, H. Królik, A. J. Tomaszewski, E. Ciepielewska (red.), Rydno. A Stone Age red ochre quarry and socioeconomic center, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa 2011
Z. Trawicka, Sejmik województwa sandomierskiego w latach 1572-1696, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Kielce 1985
P. Tusiński, Przeszłość administracyjna i renta położenia jako uwarunkowania rozwoju ośrodka regionalnego i ośrodków lokalnych regionu radomskiego, w: E. Markowska-Bzducha, W. Rakowski (red.), Region radomski w strukturze przestrzennej kraju. Od przeszłości do współczesności, Monografie, 158, Politechnika Radomska, 2011
D. Tyborowski, B. Błażejowski, Zespół kręgowców morskich z górnej jury Krzyżanowic k. Iłży – z żółwiami, krokodylomorfami i wielkimi pliozaurami, Przegląd Geologiczny, T. 67, nr 12, 2019
S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984
S. Witkowski (red.), Radom. Dzieje miasta w XIX i XX wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985
B. Wojciechowska, Regionalizacja etnograficzna ziem międzyrzecza Wisły i Pilicy, w: J. Wijaczka (red.), Region świętokrzyski – mit czy rzeczywistość, Kielce 2001, s. 85-112
R. Zielony, A. Kliczkowska, Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski 2010, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2012

 

Źródło: Ł. Zaborowski, Nie masz kraju jak Polska, nie masz ziemi jak Radomska, w: W. Jabłoński (red.), „Radomir”, Instytut Technologii Eksploatacji, Wydawnictwo Naukowe, Radom 2022, s. 261-271