Synteza: nasz region

Rozpatrujemy tutaj region w ujęciu historyczno-kulturowym. Jego kształt jest dziedzictwem dawnych podziałów politycznych. Region radomski zmieniał swój zasięg zależnie od okresu dziejów. Do obszaru rdzeniowego dołączały kolejne okręgi sąsiadujące. Pojęcie regionu jest zatem stopniowalne przestrzennie. Można wyróżnić jego trzy podstawowe zakresy. Dwa pierwsze to region radomski w ujęciu odpowiednio węższym i szerszym. Trzeci to policentryczny region aglomeracji staropolskiej.

1. Radomskie – po Wisłę, Kamienną i Garb Gielniowski

Nasz region historyczno-kulturowy w węższym ujęciu to Radomskie – czyli powiat radomski w Województwie Sandomierskim z okresu I Rzeczpospolitej. Jego granice ustaliły się ostatecznie w XVI wieku. Wyznaczają je duże obiekty przyrodnicze: na wschodzie Wisła, na południu Puszcza Iłżecka i Kamienna, na zachodzie Garb Gielniowski i Drzewiczka, na północy Puszcza Stromiecka i Radomierza (Radomka). Znaczniejsze miasta leżące w Radomskiem to: Kozienice, Pionki i Zwoleń; Iłża i Lipsko; Przysucha i Szydłowiec; ponadto na granicy historycznego Radomskiego, nad Kamienną: Skarżysko-Kamienna i Starachowice.

 Ad. 1. Okręgi sąsiednie

Z Radomskiem sąsiadują terytoria związane z nim w różnych okresach. Wyróżnienie ich jest do pewnego stopnia umowne, ma charakter orientacyjny. Wśród zaproponowanych wyróżnień znajdują się zarówno dawne rdzenie kulturowe, na przykład okręg Sandomierza, jak i historyczne pogranicza – Zapilcze bądź pasmo Kamiennej. Niektóre okręgi przedstawiamy pod nazwą historyczną, wywodzącą się z okresu I Rzeczpospolitej, inne pod mianem urobionym od współczesnego głównego ośrodka. Okręgi sąsiadujące z Radomskiem wymienimy począwszy od północnego wschodu przeciwnie do ruchu wskazówek zegara.

Ziemia Stężycka to najbliższy od Radomia obszar po przeciwnej stronie Wisły – okolice dzisiejszych Dęblina i Ryk. Została wyodrębniona w XVI wieku, wcześniej stanowiąc zawiślną część powiatu radomskiego. W okresie I Rzeczpospolitej Ziemia Stężycka zaliczana była do „powiatów radomskich”. Od XIX wieku jej obszar związany jest z szeroko pojętym regionem lubelsko-siedleckim.

Zapilcze przylega do Radomskiego na północy. To okolice Białobrzeg, Głowaczowa i Magnuszewa. W okresie I Rzeczpospolitej był to kraniec mazowieckiej Ziemi Czerskiej, leżący po południowej stronie Pilicy. W roku 1795 Zapilcze weszło w skład cyrkułu radomskiego w Galicji Zachodniej, odcięte od swoich ziem macierzystych granicą państwową na Pilicy. Od tego czasu pozostaje trwale związane z Radomiem.

Grójeckie znajduje się na północny zachód od Radomskiego, po przeciwnej stronie Pilicy. W okresie I Rzeczpospolitej obszar ten należał do mazowieckich ziem Czerskiej i Rawskiej. Ze wszystkich okręgów przyległych Grójeckie wykazuje najmniejsze związki historyczne z Radomskiem. Dopiero w roku 1975 zostało przyłączone do małego województwa radomskiego czyniąc je jednostką niespójną funkcjonalnie i kulturowo.

Opoczyńskie leży na zachód od Radomskiego, za Garbem Gielniowskim i dolnym biegiem Drzewiczki. W okresie I Rzeczpospolitej powiat opoczyński obejmował okolice zarówno Opoczna, jak i Końskich. Powiaty opoczyński i radomski współtworzyły Ziemię Radomską. W latach 1810-1915 Opoczyńskie z Koneckiem należały do kolejnych regionów administracyjnych z siedzibą w Radomiu. Obecnie wchodzą w skład diecezji radomskiej.

Kieleckie w wąskim znaczeniu wywodzi się ze staropolskiego powiatu chęcińskiego, położonego na południe od Opoczyńskiego. Powiaty chęciński, opoczyński, radomski i stężycki – czyli północno-zachodnia połowa Województwa Sandomierskiego – nazywane były „powiatami radomskimi”. Ponadto w XIX wieku okręg Kielc należał do departamentu radomskiego (1810-16) i I guberni radomskiej (1845-66). W XX wieku Kielce przejęły rolę ośrodka administracji regionalnej dla całego międzyrzecza Wisły i Pilicy.

Pasmo Kamiennej tworzą Ostrowiec Świętokrzyski, Skarżysko-Kamienna i Starachowice. Jest to wschodnie ramię aglomeracji staropolskiej, powstałej w związku z rozwojem przemysłu w wiekach XIX i XX. Wcześniej dolina Kamiennej stanowiła pogranicze staropolskich powiatów radomskiego i sandomierskiego. W latach 1810-1915 pasmo Kamiennej należało do kolejnych regionów administracyjnych z siedzibą w Radomiu. Obecnie w diecezji radomskiej znajdują się Skarżysko-Kamienna i Starachowice.

Sandomierskie w wąskim znaczeniu leży na południowy wschód od Radomskiego, za Kamienną. W okresie I Rzeczpospolitej powiat sandomierski rozciągał się po obu stronach Wisły, jednak na początku XIX wieku część zawiślna została odcięta granicą państwową. W latach 1810-1915 lewobrzeżne Sandomierskie należało do kolejnych regionów administracyjnych z siedzibą w Radomiu. Do roku 1992 wchodziło w skład diecezji sandomiersko-radomskiej.

Ziemia Lubelska rozciąga się na wschodzie, za Wisłą. W okresie I Rzeczpospolitej stanowiła rdzeń Województwa Lubelskiego, które powstało w roku 1474 przez wydzielenie z Województwa Sandomierskiego. Ziemia Lubelska to jedyny z okręgów przyległych do Radomskiego, który nie należał do żadnej z jednostek państwowego zasadniczego podziału terytorialnego mających siedzibę w Radomiu.

2. Ziemia Radomska i diecezja radomska – w widłach Wisły i Pilicy

Ziemia Radomska to pojęcie obowiązujące w okresie staropolskim. Stanowiła północną część Województwa Sandomierskiego zawierając powiaty opoczyński i radomski. Rozciągała się od Pilicy na północnym zachodzie po Wisłę na wschodzie i Kamienną na południu. Ponadto w średniowieczu obejmowała dodatkowo mniejszy obszar po prawej stronie Wisły, który w XVI wieku wyodrębnił się jako Ziemia Stężycka.

Ziemia Radomska (bez dawnej części zawiślnej) powiększona o Zapilcze na północy oraz skrawki staropolskich powiatów chęcińskiego i sandomierskiego na południu – to obecna diecezja radomska. Do diecezji radomskiej należą: na zachodzie Końskie i Opoczno, na południu Skarżysko-Kamienna i Starachowice. Diecezja posiada charakterystyczny kształt – od zachodu, północy i wschodu wyznaczony przez widły Wisły i Pilicy; na południu wchodzi na przedpole Gór Świętokrzyskich. To najlepsze przybliżenie regionu radomskiego w szerszym ujęciu.

3. Region aglomeracji staropolskiej – w międzyrzeczu Wisły i Pilicy

W jeszcze szerszym ujęciu region radomski stanowi część historycznego regionu sandomierskiego bądź – bardziej współcześnie – regionu kielecko-radomskiego. Region ten wypełnia międzyrzecze Wisły i Pilicy, a jego rdzeniem jest aglomeracja staropolska – układ Kielc, Radomia i miast nad Kamienną (Ostrowiec Świętokrzyski, Skarżysko-Kamienna, Starachowice).

Pierwowzorem regionu jest główna część Województwa Sandomierskiego z okresu I Rzeczpospolitej, leżąca na zachód od Wisły. Jednocześnie jest to północno-zachodnia część Małopolski. W XIX wieku region ten był administracyjnie zjednoczony jako departament radomski w Księstwie Warszawskim, a następnie I gubernia radomska w Królestwie Polskim. W XX wieku całość międzyrzecza obejmowało województwo kieleckie w II Rzeczpospolitej (do roku 1938) i dystrykt radomski w Generalnym Gubernatorstwie. Kształt regionu kielecko-radomskiego utrwaliło województwo kieleckie w latach 1950-75. Do jego obszaru stosowano wówczas określenie: Kielecczyzna.

 Ad. 3. Problematyczny stan obecny

Rok 1975 niechlubnie zapisuje się w dziejach dziedzictwa kulturowego Rzeczpospolitej. Ówczesna reforma terytorialna zgodnie z nieukrywanymi założeniami miała zatrzeć tradycyjne podziały regionalne. Radom został odcięty od swojego podstawowego zaplecza – pasma aglomeracji staropolskiej w dolinie Kamiennej. Z drugiej strony do nowego województwa radomskiego dołączono obcy historycznie okręg grójecki.

Niestety ówczesne rozstrzygnięcia utrwalono w obecnie obowiązującym podziale terytorialnym z roku 1999. Niewielkie województwo świętokrzyskie objęło tylko część historycznego regionu kielecko-radomskiego. Natomiast dawne województwo radomskie zostało przyłączone do województwa z siedzibą w Warszawie, nazwanego mazowieckim, mimo iż w jego granicach znalazły się ziemie spoza historycznego Mazowsza. Obecna przynależność administracyjna Radomia jest rażąco sprzeczna z tysiącletnią tradycją terytorialną regionu.

> Wojewódzki Radom. Ziemia Radomska to nie Mazowsze