Terytorium od 1772 roku

Diecezja kielecka w metropolii lwowskiej

W okresie rozbiorowym Kościół katolicki dostosowuje swój podział terytorialny do zmian politycznych. W roku 1790 północno-wschodnia część diecezji krakowskiej zostaje przyłączona do diecezji chełmskiej – z zamysłem przeniesienia jej siedziby do Lublina. Tak powiększona diecezja na zachodzie sięga po dekanaty solecki i stężycki włącznie. Radom pozostaje w diecezji krakowskiej.

W roku 1805 w północno-zachodniej części Małopolski zostaje powołana diecezja kielecka. Nowa diecezja wchodzi w skład metropolii lwowskiej. Diecezja obejmuje północno-zachodnią część dawnej diecezji krakowskiej z Radomiem i Sandomierzem, zachodnie krańce niedawnej diecezji chełmskiej z Solcem i Urzędowem oraz wschodnie krańce dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej z Chęcinami i Opocznem. Diecezja kielecka zostanie zniesiona w roku 1818 wraz z przeniesieniem biskupstwa do Sandomierza.

Cyrkuł radomski w Galicji Zachodniej

Po ostatnim rozbiorze w roku 1795 część Województwa Sandomierskiego pozostająca jeszcze w Rzeczpospolitej wchodzi w skład tak zwanej Galicji Zachodniej, kraju koronnego monarchii Habsburgów. Kraj dzieli się na cyrkuły. Cyrkuł radomski pokrywa się w przybliżeniu ze staropolskim powiatem radomskim. Jednak krańce zachodnie Radomskiego – okolice Klwowa i Przysuchy – wchodzą do cyrkułu koneckiego, a południowe – od Wierzbnika włącznie w dół biegu Kamiennej – do sandomierskiego, później przemianowanego na opatowski. Natomiast w okolicy Skarżyska cyrkuł radomski wybiega na południe od Kamiennej – obejmuje Wąchock oraz dolinę Kamionki z Łączną i Suchedniowem. Ponadto istotne poszerzenie granic ma miejsce na północy. Tutaj kraniec cyrkułu radomskiego stanowi jednocześnie granicę państwową z zaborem pruskim. Biegnie ona Pilicą aż do jej ujścia. W ten sposób z Radomiem – już na trwałe – zostaje związane Zapilcze. Region radomski w szerszym ujęciu uzyskuje na północy swoje charakterystyczne granice – widły Wisły i Pilicy.

W roku 1803 do cyrkułu radomskiego dołączony zostaje cyrkuł opatowski (sandomierski). To z kolei daje początek długiej przynależności okręgu Sandomierza do kolejnych jednostek terytorialnych z siedzibą w Radomiu. Cyrkuł radomski liczy początkowo 5986 km² i 112 tys. mieszkańców; po przyłączeniu opatowskiego – 9381 km² (Tusiński 2011).

Departament radomski – Radom siedzibą administracji regionalnej

W roku 1810 większość Galicji Zachodniej zostaje przyłączona do Księstwa Warszawskiego. Księstwo, wzorem napoleońskiej Francji, dzieli się na departamenty. Te polskie są jednak przeciętnie większe od francuskich odpowiedników. Departament radomski to pierwsza jednostka rangi województwa mająca siedzibę w Radomiu. W 1810 roku Radom zostaje centralnym ośrodkiem regionu w miejsce Sandomierza, który przez ponad wiek będzie miastem nadgranicznym – za Wisłą rozciąga się monarchia austriacka. W obrębie Księstwa z departamentem radomskim graniczą departamenty: krakowski, kaliski, warszawski, siedlecki i lubelski.

Od zachodu, północy i wschodu departament posiada naturalne granice – są nimi Wisła i Pilica. Na południu sięga za Góry Świętokrzyskie. Jest to kształt zbliżony do głównej części dawnego Województwa Sandomierskiego na lewym brzegu Wisły. Różnicą jest przejście okręgu Wiślicy do departamentu krakowskiego. Zawiślna Ziemia Stężycka wchodzi do departamentu siedleckiego. W radomskim natomiast pozostaje Zapilcze. W departamencie radomskim miastami powiatowymi są: Kielce, Kozienice, Opatów, Opoczno, Sandomierz, Staszów i Szydłowiec.  Departament liczy 15 tys. km² i 350 tys. ludności (Tusiński 2011).

Nowe sandomierskie – województwo i diecezja

W „kongresowym” Królestwie Polskim zostaje ustanowiony podział terytorialny nawiązujący do staropolskich województw. W roku 1816 departament radomski, po odłączeniu powiatu kieleckiego, zostaje przemianowany na województwo sandomierskie. Województwo posługuje się tradycyjnym herbem z okresu I Rzeczpospolitej.

Województwo rozciąga się w widłach Wisły i Pilicy, na południu sięgając po Przedbórz, Radoszyce, Piekoszów, Zagnańsk, Bodzentyn, Nową Słupię, Łagów, Raków, Staszów i Połaniec włącznie. Z nowym sandomierskim graniczą województwa: krakowskie (z siedzibą wpierw w Miechowie, potem w Kielcach), kaliskie, mazowieckie (z siedzibą w Warszawie), podlaskie (z siedzibą w Siedlcach) i lubelskie. Na południowym wschodzie sandomierskie graniczy z austriacką Galicją.

Województwo nosi nazwę od pierwszej stolicy regionu, jednak siedzibą władz regionalnych pozostaje Radom. Na Górkach Lubelskich, o kilometr od średniowiecznego Rynku Kazimierzowskiego, powstaje klasycystyczny gmach Komisji Województwa Sandomierskiego, projektu Antoniego Corazziego. W skali kraju jest to jeden z najstarszych i najbardziej reprezentacyjnych gmachów o pierwotnym przeznaczeniu na siedzibę władz wojewódzkich.

Województwo sandomierskie dzieli się na następujące obwody z powiatami: sandomierski z sandomierskim i staszowskim, opatowski z opatowskim i soleckim, radomski z kozienickim i radomskim, opoczyński (z siedzibą w Końskich) z koneckim, opoczyńskim i szydłowieckim. Województwo liczy 13,7 tys. km² i 367 tys. ludności (1827) (Tusiński 2011).

W roku 1818 w Królestwie Polskim wprowadzony zostaje nowy podział na diecezje. W granicach województwa sandomierskiego powstaje diecezja sandomierska z siedzibą w Sandomierzu. Diecezja ta przetrwa z niewielkimi zmianami granic do roku 1992 jako diecezja sandomiersko-radomska.

Diecezja sandomierska pieczętuje się następującym herbem: w polu błękitnym dwie lilie podwójne z pierścieniami złotymi pośrodku. W heraldyce lilia jest symbolem Najświętszej Marii Panny, która patronuje sandomierskiej Katedrze.

Pierwsza gubernia radomska – w międzyrzeczu Wisły i Pilicy

W roku 1837 województwa Królestwa Polskiego zostają przemianowane na gubernie. W 1845 gubernie kielecka (dawna krakowska) i sandomierska zostają połączone w gubernię radomską. Nowa gubernia posługuje się herbem powstałym również z połączenia herbów województw krakowskiego (polski orzeł) i sandomierskiego.

Wielka gubernia radomska jednoczy całe międzyrzecze Wisły i Pilicy, obejmując ponadto większość Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Gubernia radomska sąsiaduje z guberniami warszawską i lubelską oraz z pruskim Śląskiem i z austriacką Galicją.

Do guberni radomskiej należy niemal cała Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, w tym słynne „orle gniazda” – Olsztyn pod Częstochową, Bobolice, Mirów i Ogrodzieniec, oraz podkrakowska dolina Prądnika z Ojcowem i Pieskową Skałą. Jeszcze dalej gubernia obejmuje Zagłębie Dąbrowskie z Będzinem i Sosnowcem. Południowo-zachodni kraniec guberni radomskiej stanowi sławny „trójkąt trzech cesarzy” przed Mysłowicami.

Gubernia zawiera powiaty: kielecki, miechowski, olkuski, opatowski, opoczyński, radomski, sandomierski i stopnicki, odpowiadające obwodom sprzed reformy. Gubernia radomska liczy 21,7 tys. km² i 1,03 mln ludności (1861) (Tusiński 2011).

Druga gubernia radomska – w widłach Wisły i Pilicy

W roku 1866 pierwsza gubernia radomska zostaje podzielona na mniejsze – kielecką i radomską; ponadto nowy powiat będziński z Zagłębiem Dąbrowskim odchodzi do nowej guberni piotrkowskiej. Druga gubernia radomska kształtem przypomina niedawne województwo sandomierskie; różnicą jest nieco większe odsunięcie granicy od Kielc. Gubernia tradycyjnie wypełnia widły Wisły i Pilicy, zaś na południowym wschodzie sięga za Góry Świętokrzyskie. Na południu do II guberni radomskiej należą: Przedbórz, Radoszyce, Stąporków, Skarżysko, Wąchock, Wierzbnik, Kunów, Waśniów, Łagów, Raków, Staszów i Połaniec. Z gubernią radomską graniczą gubernie: kielecka, piotrkowska, warszawska, siedlecka i lubelska; ponadto przez Wisłę austriacka Galicja. Na gubernię radomską składają się powiaty: iłżecki, konecki, kozienicki, opatowski, opoczyński, radomski i sandomierski. Powiaty w tych granicach, jedynie z niewielkimi zmianami w okolicach Szydłowca, utrzymają się aż do lat 50. XX wieku. Druga gubernia radomska obejmuje powierzchnię 12,3 tys. km² i 477 tys. ludności (1867) (Tusiński 2011).

Gubernie otrzymują nowe herby. Herb guberni radomskiej: w polu czerwonym snop zboża złoty między młotami srebrnymi. To nawiązanie do Zagłębia Staropolskiego, którego większa część znajduje się w guberni radomskiej. W tym okresie kształtuje się już tak zwana aglomeracja staropolska. Jej osie wyznaczają linie Kolei Dęblińsko-Dąbrowskiej, uruchomionej w roku 1885. Główne węzły aglomeracji to gubernialne miasta Kielce i Radom oraz trzy ośrodki przemysłowe nad Kamienną – dziś znane jako Skarżysko-Kamienna, Starachowice i Ostrowiec Świętokrzyski.

W okresie II guberni radomskiej diecezja sandomierska zachowuje granice wcześniejszego województwa sandomierskiego. Stąd krańce dekanatów koneckiego i opatowskiego znajdują się teraz w nowej guberni kieleckiej. Wewnątrz guberni radomskiej dekanaty nawiązują granicami do powiatów.

W czasie I wojny światowej w miejsce guberni powstaje austriackie Generalne Gubernatorstwo z siedzibą w Lublinie. W niezmienionym kształcie pozostają powiaty. W Radomskiem jedyna zmiana to przeniesienie siedziby powiatu iłżeckiego do Wierzbnika – dzisiejszych Starachowic.

Pierwsze województwo kieleckie oraz dystrykt radomski

W II Rzeczpospolitej nowy ustrój terytorialny powstaje na podstawie podziałów z czasu zaborów. Jednocześnie dąży się do odtworzenia struktury historyczno-kulturowej z okresu staropolskiego. W ten sposób z części Małopolski leżącej wcześniej w zaborze rosyjskim, na zachodnim brzegu Wisły – powstaje jedno województwo. Rozciąga się ono od Radomia na północnym wschodzie po Częstochowę i Zagłębie Dąbrowskie na południowym zachodzie. Największe miasta – Częstochowa, Radom i Sosnowiec – znajdują się na jego krańcach. Siedzibą władz zostają centralnie położone Kielce.

Województwo terytorialnie odpowiada I guberni radomskiej z lat 1844-1866, powiększonej o okręg Częstochowy. Posługuje się również herbem guberni radomskiej. Utrzymuje się układ powiatów z czasów gubernialnych.

W roku 1925 ma miejsce korekta podziału kraju na kościelne diecezje. Granica diecezji sandomierskiej w rejonie Kielc zostaje odsunięta na północ. Do diecezji kieleckiej przechodzą Bodzentyn, Piekoszów i Zagnańsk.

W roku 1939 do województwa łódzkiego zostają przeniesione powiaty konecki i opoczyński; w kieleckim pozostają jednak gminy Bliżyn, Skarżysko-Kamienna i Szydłowiec. Rozszerzenie województwa łódzkiego za Pilicę jest – niekoniecznie celowym – nawiązaniem do łęczyckiej przynależności grodów nadpilickich w państwie pierwszych Piastów.

Podczas II wojny światowej okupacyjne Generalne Gubernatorstwo dzieli się na dystrykty. Dystrykt radomski zajmuje międzyrzecze Wisły i Pilicy, a ponadto pas ziem za Pilicą aż do ówczesnej granicy z Rzeszą – od Tomaszowa na północy przez Piotrków Trybunalski do Częstochowy na południu włącznie. Tymczasem Armia Krajowa działa w ramach okręgu radomsko-kieleckiego „Jodła”, obejmującego przedwojenne województwo kieleckie.

Kielecczyzna w międzyrzeczu Wisły i Pilicy

W powojennym pięcioleciu od województwa kieleckiego odchodzą Zagłębie Dąbrowskie i okręg Częstochowy oraz bliskie Krakowowi okolice Miechowa, Olkusza i Proszowic. Powracają natomiast powiaty konecki i opoczyński. W roku 1950 województwo kieleckie przyjmuje charakterystyczny zwarty kształt wypełniający międzyrzecze Wisły i Pilicy. Ten obszar będzie nazywany Kielecczyzną.

W połowie lat 50. powstają nowe powiaty. W Radomskiem – lipski, przysuski, szydłowiecki i zwoleński. Dwa z nich wykraczają terytorialnie poza historyczne Radomskie w ścisłym znaczeniu: lipski obejmuje Tarłów (Sandomierskie), a przysuski – Gielniów (Opoczyńskie). Ponadto na południowej rubieży Radomskiego powiatami miejskimi stają się kolejno Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice i Skarżysko-Kamienna. Po raz pierwszy w dziejach pojawia się miasto powiatowe na Zapilczu: Białobrzegi. Jednak wschodnia część Zapilcza pozostaje w powiecie kozienickim. Dla odmiany powiat białobrzeski obejmuje okolice Radzanowa i Starej Błotnicy z Radomskiego w sensie ścisłym. Ponadto zostają do niego dołączone okolice Promny, leżące po przeciwnej stronie Pilicy, wcześniej w województwie warszawskim. Natomiast z województwa kieleckiego do lubelskiego odchodzi wschodni kraniec Radomskiego, leżący w zakolu Małopolskiego Przełomu Wisły: Góra Puławska i Janowiec trafiają do powiatu puławskiego.

W roku 1973 powiat iłżecki zostaje przemianowany na starachowicki, zgodnie z obowiązującą siedzibą władz. Ponadto gmina Bliżyn przechodzi z powiatu kieleckiego do szydłowieckiego.

Województwo radomskie i diecezja radomska

Kolejna reforma terytorialna przynosi wprawdzie odzyskanie statusu wojewódzkiego przez Radom, a jednak wprowadza kolejne granice wbrew tradycyjnym podziałom regionalnym. W nowym województwie radomskim znajduje się okręg grójecki, stanowiący część Ziemi Czerskiej, dotychczas niezwiązany z Radomiem. Natomiast poza województwem zostają krańce Radomskiego na południu i na wschodzie: w województwie lubelskim – Góra Puławska i Janowiec; w kieleckim – miasta nad Kamienną i jej przełom przez Przedgórze Iłżeckie z Bałtowem; ponadto wysunięta w kierunku Radomia gmina Mirzec. Dla odmiany na zachodzie w województwie radomskim nie tylko pozostaje opoczyński Gielniów, ale dochodzą Drzewica i Odrzywół; ponadto na krańcu południowo-zachodnim – z powiatu koneckiego – Gowarczów.

Tradycyjna struktura historyczno-kulturowa lepiej zachowuje się w podziałach kościelnych. W roku 1981 diecezja sandomierska przyjmuje nazwę sandomiersko-radomskiej. Radomski Kościół Mariacki staje się Konkatedrą Opieki Najświętszej Marii Panny. W roku 1992 ma miejsce reforma ustroju terytorialnego Kościoła w Polsce. Z północnej, większej części diecezji sandomiersko-radomskiej powstaje diecezja radomska, wchodząca w skład metropolii częstochowskiej. Diecezja obejmuje historyczny region radomski w szerszym ujęciu – w widłach Wisły i Pilicy. Do diecezji wchodzą całe historyczne Opoczyńskie i Radomskie oraz Zapilcze; ponadto północne krańce staropolskich powiatów chęcińskiego i sandomierskiego. Do diecezji radomskiej należy większość biegu Kamiennej – od jej źródeł przez Skarżysko-Kamienną, Wąchock i Starachowice po Brody (Iłżeckie) włącznie oraz dolny odcinek od Bałtowa do ujścia. Na południe od Kamiennej diecezja sięga po Suchedniów i Ostojów, Pawłów i Chybice, Kałków-Godów oraz Tarłów. Z kolei południowo-zachodnie krańce diecezji obejmują Przedbórz, Stanowiska i Żeleźnicę oraz Radoszyce i Mnin.

Z obowiązujących obecnie podziałów terytorialnych diecezja radomska jawi się jako najlepsze przybliżenie historycznego regionu radomskiego w ujęciu szerszym:
> Synteza: nasz region