Terytorium do 1772 roku

Radom zalicza się do stosunkowo niewielkiej liczby miast polskich, których co najmniej tysiącletnia tradycja jest dostatecznie udokumentowana odkryciami archeologicznymi. W okresie tworzenia się państwa Piastów na obecnych ziemiach polskich rozpoznajemy dwa bieguny osadnictwa. Początki polskiej państwowości wiążą się z wielkim skupieniem osadniczym „pomorsko-polańsko-śląskim”, rozciągającym się na zachodzie. Na wschód od tegoż – w środku dzisiejszej Rzeczpospolitej – mamy rubież osadniczą. Natomiast na południowym wschodzie wyróżnia się skupienie osadnictwa w późniejszej Sandomierszczyźnie, gdzie główne ośrodki to Lublin, Radom i Sandomierz. Najbliższym ich sąsiadem jest Kraków, wokół którego brak innych wyróżniających się grodów. Wymienione dwa bieguny osadnictwa odpowiadają późniejszemu podziałowi kraju na Wielko- i Małopolskę.

Przyjmuje się, iż prowincje pierwszego państwa Piastów, które stały się następnie dzielnicami Polski, wywodzą się z terytoriów plemiennych. Podobnie rzecz ma się z ich nazwami, które pochodzą prawdopodobnie od nazw plemion: Kujawy, Mazowsze, Śląsk, a także sama – Polska. Charakterystyczne jest, że terytoria, które wcześnie weszły w skład państwa Piastów, nie zachowały swoich nazw plemiennych. Ziemie te zaczęto więc określać od ich głóswnych grodów. Jest to również przypadek Ziemi Sandomierskiej. Historycy umiejscawiają tutaj plemię zwane umownie „Sandomierzanami”. Pojawia się też hipoteza, iż w widłach Wisły i Pilicy zamieszkiwało mniejsze odrębne plemię, nazwane „Radomianami”.

Sandomierzanie-Radomianie a sąsiedzi

A z kim graniczyli domniemani plemienni „Sandomierzanie”? Pierwsi do wymienienia to Lędzianie bądź Lędzice. W dawniejszej historiografii to plemię było umiejscawiane w samej późniejszej Sandomierszczyźnie. Teraz jednak przesuwa się je na południowo-wschodnie krańce polskiego obszaru etnicznego – do Grodów Czerwieńskich, późniejszej Rusi Czerwonej.

Na południowy zachód od „Sandomierzan” – Wiślanie. W ich przypadku historycy zastanawiają się, czy było to plemię w znaczeniu etnicznym, czy raczej ponadplemienna organizacja państwowa. Zwłaszcza ujęcie państwowe dawało pole do szerokich rozbieżności w określaniu granic Wiślan. Zazwyczaj przyjmuje się, iż państwo księcia „w Wiślech” sięgało na północ do Gór Świętokrzyskich.

Na północnym zachodzie znajdowało się domniemane plemię Łęczycan (Łączan?), którego pamiątką jest nazwa głównego grodu – Łęczycy koło dzisiejszej Łodzi. Łęczycanie na swoich południowo-wschodnich rubieżach zbliżali się do Radomia. Znacznie dalej na północy zamieszkiwało plemię Mazowszan czyli Mazurów. Ci nie sąsiadowali jednak bezpośrednio z „Sandomierzanami-Radomianami”. Mazowszem bowiem pierwotnie nazywano obszar na prawym brzegu Wisły, na północ od obecnej Warszawy. Ten ograniczony zasięg Mazowsza, jak i rozszerzony na wschód obszar Ziemi Łęczyckiej, znajdzie odbicie w granicach prowincji wczesnopiastowskich, a później księstw dzielnicowych.

Że Radom nie należał do żadnej z wymienionych sąsiednich organizacji plemiennych, widzimy po charakterystycznych nazwach podradomskich osad. Urobione zostały od etnicznego pochodzenia ludzi uznawanych – wśród „Radomian” – za obcych. Mogli to być dobrowolni osadnicy albo jeńcy, w każdym razie przybysze z innych krain. I tak na południe od Radomia mamy Mazowszany, a nieco dalej, koło Wierzbicy: Łączany, Polany i Pomorzany. Nazwy te mówią, że przedstawiciele tych plemion mieszkali tylko w tych wsiach, będąc otoczonymi przez „miejscowych”.

Powyższe nie zmienia faktu, iż w skali całej Sandomierszczyzny Radom był ośrodkiem pogranicznym. Oznacza to, że dyskusja na temat jego pierwotnych związków – politycznych bądź kulturowych – z sąsiednimi terytoriami plemiennymi nie jest bezzasadna. Natomiast brak wzmianek pisemnych o przynależności Radomia w okresie wczesnopiastowskim każe domniemywać, iż była ona taka sama, jak w późniejszych czasach księstw dzielnicowych. Jeśli bowiem miałaby miejsce zmiana granicy, fakt ten zapewne znalazłby odbicie w źródłach. Widzimy to w przypadku sąsiednich „grodów nadpilickich”, o czym poniżej.

Co zaś do związków kulturowych Radomia w okresie wcześniejszego średniowiecza: przynależność do dzielnicy sandomierskiej potwierdzają także odkrycia archeologiczne. Analiza porównawcza ceramiki wczesnośredniowiecznej wykazuje, iż najbliższe wzornictwem i zdobnictwem naczynia – do tych radomskich – pochodzą z Sandomierza oraz innych ośrodków późniejszej Małopolski. Wątpliwości nie pozostawiają też znaleziska monet: jednoznacznie umiejscawiają Radom w południowo-wschodniej – „przedmałopolskiej” – strefie gospodarczej.

Okręg grodowy radomski w prowincji sandomierskiej

Mieszko I przychodzi na wschód jako zdobywca. Powstały w X wieku gród obronny w Radomiu, dziś zwany Piotrówką, stawiany jest na równi z największymi ośrodkami w kraju Polan. Z roku 1155 pochodzi pierwsza pisemna wzmianka o Radomiu, który – jako ośrodek władzy książęcej – służy za punkt odniesienia dla położenia innej miejscowości.

Państwo Piastów dzieli się na prowincje, a te – na okręgi grodowe. Prowincja sandomierska leży w południowo-wschodniej części państwa, zaś radomski okręg grodowy stanowi jej północno-zachodni kraniec, wysunięty w stronę polańskiego rdzenia. Sąsiednie grody „okręgowe” w prowincji sandomierskiej to: na północnym wschodzie Sieciechów (wtedy na przeciwnym brzegu Wisły), na wschodzie Lublin, na południowym wschodzie Zawichost (nad Wisłą poniżej Sandomierza).

Co było sąsiednim grodem na południe od Radomia – historycy wciąż dyskutują. Na przedpolu Gór Świętokrzyskich rozciągały się – względnie niezależne od władzy książęcej – wielkie dobra biskupów krakowskich, gdzie najbliższym ważnym ośrodkiem była Iłża.

Nieopodal Radomia, na północnym zachodzie, przebiega granica prowincji sandomierskiej z łęczycką. Główna część prowincji łęczyckiej znajduje się za Pilicą – w okolicach dzisiejszej Łodzi. Ale pierwotnie należy do niej także pas ziem wzdłuż wschodniego brzegu Pilicy. Są tu trzy tak zwane grody nadpilickie – od północy: Skrzyn (skąd Skrzyńsko i Skrzynno koło Przysuchy), Żarnów (między Końskimi a Opocznem) i Małogoszcz (koło Chęcin). Na północy do prowincji łęczyckiej i sandomierskiej przylega prowincja czerska, która w tym okresie wciąż nie jest jeszcze zaliczana do Mazowsza.

Archidiakonat radomski w diecezji krakowskiej

Najstarsze podziały polityczne kraju zostają zmodyfikowane w okresie tak zwanego rozbicia dzielnicowego. Przetrwają natomiast w podziałach kościelnych. Przypuszcza się, iż to granice staropolskich diecezji najwierniej oddają wczesnopiastowski podział na prowincje. Dlatego Radomskie przecięte jest granicą diecezji aż do końca XVIII wieku. Tutejsze granice archidiecezji gnieźnieńskiej oraz diecezji krakowskiej i poznańskiej mogą odpowiadać pierwotnym granicom prowincji odpowiednio łęczyckiej, sandomierskiej i czerskiej.

Ówczesna prowincja sandomierska – wraz z okręgiem radomskim – należy do diecezji krakowskiej. Granice diecezji zostają uściślone prawdopodobnie za legacji kardynała Idziego w latach 1123-25. Co znamienne, wezwanie drugiego najstarszego kościoła Radomia – świętego Wacława – jest tożsame ze starszym wezwaniem Katedry Wawelskiej.

Północno-zachodnia granica diecezji krakowskiej – w okolicy Radomia – zasadniczo opiera się na Radomierzy (Radomce). Oddala się jednak od niej na południe na krótkim odcinku poniżej Skrzynna. Tu rolę rzeki granicznej przejmuje Jabłonica. Z kolei przy ujściowym odcinku Radomierzy granica diecezji odbiega na północ. Tak do diecezji krakowskiej należą: Borkowice, Mniszek, Jarosławice, Zakrzów, Wsola, Jedlnia oraz – na północnym brzegu Radomierzy – Głowaczów i Leżenice.

Na Radomierzy diecezja krakowska graniczy z archidiecezją gnieźnieńską, w skład której wchodzą trzy grody nadpilickie. To w okolicy Radomia archidiecezja osiąga swój najdalszy zasięg wschodni, wchodząc klinem między Radomierzę a Pilicę. Nad Radomierzą należą do niej Skrzynno, Wieniawa, Przytyk, Jedlińsk i Goryń; bliżej Pilicy zaś – Białobrzegi i Stromiec.

Natomiast za Pilicą rozciąga się diecezja poznańska, a ściślej stanowiący jej eksklawę archidiakonat czerski. Archidiakonat czerski leży na północ od Pilicy; tylko w niewielkim obszarze w rejonie jej ujścia przechodzi na jej południowy brzeg. Obejmuje tu okolicę Magnuszewa i styka się z diecezją krakowską.

Również diecezja krakowska dzieli się na archidiakonaty, powstałe prawdopodobnie w II połowie XII wieku. Średniowieczny archidiakonat radomski obejmuje północno-zachodni kraniec diecezji, ciągnąc się dość wąskim pasem od Garbu Gielniowskiego na południowym zachodzie po granice Rusi w okolicach dzisiejszych Siedlec na północnym wschodzie. Jest to w przybliżeniu obszar dawnych okręgów grodowych Radomia, Sieciechowa i Łukowa. W XVI wieku archidiakonat radomski zostaje podzielony na dekanaty: łukowski, radomski, stężycki i zwoleński. W końcu XVI wieku dekanat łukowski przechodzi do archidiakonatu lubelskiego.

Do archidiakonatu lubelskiego należał również dekanat solecki, rozciągający się od Sienna po Janowiec. Z kolei na południu archidiakonat radomski sąsiadował z prepozyturą kielecką. Odmienność nazwy jednostki mogła wiązać się z faktem, iż ta obejmowała głównie dobra podlegające biskupowi krakowskiemu w wymiarze również własnościowym. Ich główne ośrodki to Bodzentyn, Iłża, Kielce i Kunów. W Radomskiem prepozytura kielecka sięgała po Jastrząb, Mirzec, Iłżę i Krzyżanowice.

Kasztelania radomska w księstwie sandomierskim

Na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego poszczególne piastowskie dzielnice zyskują niezależność, w związku z czym przysługuje im określenie ducatus (księstwo). Księstwo sandomierskie występuje też niekiedy pod skromniejszym mianem dominium (władztwo). Może to być związane z osobą pierwszego władcy – Henryka Sandomierskiego, który jako pokorny pielgrzym unika zaszczytnego tytułu dux (książę). Drugim wyjaśnieniem jest fakt, iż dzielnica sandomierska przez większość okresu posiada wspólnego władcę z księstwem krakowskim. Oczywiście głównym ośrodkiem władzy pozostaje senioralny Kraków, a wówczas dzielnicy sandomierskiej przypada miejsce niejako młodszej siostry. Natomiast najczęściej wszystkie te terytoria polityczne nazywane są pospolitym określeniem terra (ziemia).

W tym okresie, w połowie XIII wieku do Ziemi Sandomierskiej zostają przyłączone grody nadpilickie: Małogoszcz, Skrzyn i Żarnów. Jej zachodnia granica ustala się na Pilicy. Ma to uzasadnienie przyrodnicze: Pilica – odmiennie od Wisły – spławna jest tylko przy wiosennych i letnich przyborach, a brzegi ma bagniste.

Księstwa dzielą się na kasztelanie. W dzielnicy krakowsko-sandomierskiej castellanus jako przedstawiciel księcia pojawia się w II dekadzie XIII w. Kasztelanie zajmują miejsce wcześniejszych okręgów grodowych, acz niektóre z tych zanikają. W ten sposób znika okręg skrzyński, przyłączony w większości do kasztelanii radomskiej. W Ziemi Sandomierskiej obok kasztelanii radomskiej rozciągają się: na wschodzie kasztelanie sieciechowska i lubelska; na południu kasztelanie małogoska i sandomierska; na zachodzie kasztelania żarnowska.

Na północy Sandomierszczyzna graniczy z Ziemią Czerską. Ta znajduje się pod panowaniem książąt mazowieckich, jednak w ich tytulaturze jest wciąż wymieniana jako odrębna dzielnica. Zdarza się to aż do początków XIV wieku. Zatem dopiero od tego czasu powinniśmy mówić o granicy Ziemi Sandomierskiej z Mazowszem. Południowy kraniec Ziemi Czerskiej – patrząc stamtąd leżący za Pilicą – znany będzie jako Zapilcze. W średniowieczu ten puszczański obszar bywa przedmiotem sporu między książętami czerskimi i sandomierskimi. Ostatecznie zrzeknie się go dopiero Kazimierz Wielki. Pograniczność Zapilcza potwierdza jego przecięcie przez granice diecezjalne. Zachodnia część Zapilcza należy do archidiecezji gnieźnieńskiej, południo-wschodnia – do diecezji krakowskiej, zaś jedynie część północna – do archidiakonatu czerskiego diecezji poznańskiej.

Województwo Sandomierskie w Małopolsce

Po ponownym zjednoczeniu królestwa dzielnica krakowsko-sandomierska zostanie nazwana Małopolską. Polonia Minor­ czyli mniejsza, młodsza Polska – w odróżnieniu od starszej, pierwotnej Polski czyli kraju Polan, późniejszej Wielkopolski. Wielkopolska i Małopolska to dwie główne prowincje polityczne Korony Królestwa Polskiego. W miarę powiększania się terytorium Korony nowe terytoria przyporządkowywane są do jednej z nich. Do „prowincji małopolskiej” obok Małopolski właściwej wchodzi Ruś koronna.

W Koronie dawne księstwa stają się województwami. Województwo Sandomierskie – Palatinatus Sandomiriensis – jest największe obszarowo, obejmując ziemie wokół Lublina, Radomia, Sandomierza i Tarnowa. Z tego powodu w roku 1474 ma miejsce jego podział na dwie jednostki. Od tej pory aż do upadku Rzeczpospolitej Małopolska składa się z województw Krakowskiego, Sandomierskiego oraz Lubelskiego. Nowe Województwo Lubelskie leży w całości na wschodnim brzegu Wisły, Sandomierskie – po obu jej stronach.

Powyższy zabieg podziału Województwa Sandomierskiego to jeden z zaledwie dwóch takich przypadków w dziejach Korony. Pierwsza Rzeczpospolita posiadała bowiem wyjątkowo trwały ustrój terytorialny. Województwo Sandomierskie w granicach z roku 1474 istnieje aż do rozbiorów Rzeczpospolitej – przez 300 lat. Podziały staropolskie do dzisiaj wyznaczają tożsamość regionalną w Polsce. Dlatego nazwy województw i ziem Pierwszej Rzeczpospolitej pisane są tutaj wielkimi literami – jako krainy historyczne, a nie tylko jednostki administracyjne.

Po roku 1474 główna część Województwa Sandomierskiego wypełnia międzyrzecze Pilicy i Wisły – od Opoczna, Radomia i Kozienic na północy po Włoszczowę, Chęciny i Kielce, Busko i Wiślicę na południu. Po przeciwnej stronie Wisły: na południowym wschodzie Województwo sięga niemal po dzisiejsze Krosno i Rzeszów, zaś na północnym wschodzie – naprzeciw Kozienic – obejmuje dawną kasztelanię sieciechowską. Stołeczny Sandomierz leży w pobliżu granicy w Województwem Lubelskim. Sejmik Województwa Sandomierskiego zbiera się w Opatowie.

Powiat radomski w Województwie Sandomierskim

Districtus – powiat – to pierwotnie okręg sądów szlacheckich pierwszej instancji. Jako jednostka terytorialna pojawia się w Polsce w II połowie XIV wieku, wypierając kasztelanię. Niektóre kasztelanie przekształcają się w powiaty, inne zanikają. Kasztelania żarnowska przeradza się w powiat opoczyński. Z kasztelanii małogoskiej powiększonej o okolice Kielc powstaje powiat chęciński. Kasztelanie sandomierska i zawichojska tworzą powiat sandomierski. Średniowieczny powiat radomski był wyjątkowo rozległy. Składał się z dawnych kasztelanii: radomskiej, sieciechowskiej i skrzyńskiej – i rozciągał po obu stronach Wisły.

Na brzegu Wisły przeciwnym od Radomia – na północnym wschodzie – średniowieczny powiat radomski obejmował dawną kasztelanię sieciechowską. To okolice dzisiejszych Dęblina i Ryk. W tejże części zawiślnej północna granica powiatu – z Mazowszem – nawiązywała wpierw do ujściowego odcinka rzeki Promnik. Następnie zmierzała na północny wschód, zostawiając po stronie radomskiej Łaskarzów (vel Łaskarzew) i Górzno. Na północnym wschodzie średniowieczny powiat radomski graniczył z Łukowskim, obejmując Żelechów, Okrzeję i Wojcieszków. Południową granicę zawiślnej części powiatu – z powiatem lubelskim – wyznaczał Wieprz na odcinku poniżej Kocka. Przed jego ujściem do Wisły granica odbijała na południe, tak że w powiecie radomskim znajdował się Gołąb. Tak opisana część zawiślna oddzieli się od powiatu radomskiego w latach 60. XVI wieku. Powstanie z niej powiat stężycki. Stężyca zajmie miejsce kasztelańskiego Sieciechowa, który straci znaczenie wskutek zmiany biegu Wisły.

Pozostaje większa część powiatu radomskiego na zachodnim brzegu Wisły. Ten węższy, ostateczny zasięg staropolskiego powiatu, ustalony w XVI wieku, to późniejsze „Radomskie” w ścisłym znaczeniu. Jego granice na większości przebiegu stanowią duże obiekty przyrodnicze:

– na północnym wschodzie z powiatem stężyckim – Wisła od powyżej ujścia Wieprza do ujścia Radomierzy (Radomki); jednak kilka wsi na lewym brzegu, głównie naprzeciw dzisiejszego Dęblina, należy do powiatu stężyckiego (to pamiątka dawnego biegu Wisły); do Radomskiego należą: Ryczywół, Kozienice, Sieciechów, Gniewoszów i Wysokie Koło;

– na wschodzie z Województwem Lubelskim – Wisła od ujścia Kamiennej prawie do ujścia Wieprza; do Radomskiego należą: Góra Jaroszyńska (dziś Puławska), Janowiec, Chotcza i Solec;

– na południu z powiatem sandomierskim – Kamienna i Puszcza Iłżecka; Radomskie obejmuje ujściowy odcinek Kamiennej oraz jej bałtowski przełom przez Przedgórze Iłżeckie, zaś między tymi odcinkami oba brzegi rzeki zajmuje powiat sandomierski; następnie granica biegnie na zachód Puszczą Iłżecką przed samym Ostrowcem Świętokrzyskim, a potem Kamienną od powyżej Kunowa w górę biegu; do Radomskiego należą: Zemborzyn, Bałtów, Sienno, Brody Iłżeckie, Wierzbnik (dziś centrum Starachowic) i Skarżysko;

– na zachodzie z powiatem opoczyńskim – Garb Gielniowski, potem rzeki Brzuśnia i Drzewiczka do Pilicy; do Radomskiego należą: Szydłowiec, Chlewiska, Przysucha, Bieliny i Nieznamierowice;

– na północnym zachodzie z mazowieckim Województwem Rawskim – Pilica i Puszcza Pilicka; od ujścia Drzewiczki granica biegnie na wschód wpierw krótko Pilicą, po czym Puszczą Pilicką (rezerwat „Sokół”); do Radomskiego należą Klwów i Kostrzyn;

– na północy z Województwem Mazowieckim – Puszcza Stromiecka, rzeki Łukawka i Radomierz (Radomka); granica biegnie wpierw równoleżnikowo południowymi krańcami rozczłonkowanych kompleksów Puszczy Stromieckiej; następnie dochodzi do Łukawki powyżej Bożej Woli; stąd zmierza Łukawką na południowy wschód i Radomierzą na północny wschód do jej ujścia do Wisły; do Radomskiego należą: Radzanów, Stara Błotnica, Jedlińsk, Goryń i Brzóza.

Powierzchnia tak określonego powiatu radomskiego wynosi 5782 km² (Tusiński 2011). Radomskie w przybliżonych granicach staropolskiego powiatu przetrwało jako region historyczno-kulturowy.

Nestor geografii historycznej ziem polskich, Zygmunt Gloger podaje, iż powiat radomski bywał także nazywany Ziemią Radomską. Miałoby to mieć uzasadnienie geograficzne: ziemia jako obszar rozciągający się między wodami granicznych rzek. W istocie jednak zarówno ogólne pojęcie ziemi, jak i zasięg samej Ziemi Radomskiej – były szersze.

Ziemia Radomska i „powiaty radomskie”

W okresie staropolskim pojęcie terra – ziemia – ma szeroki zakres znaczeniowy. Bywa używane w stosunku do dowolnego terytorium posiadającego jakąś odrębność polityczną. Wraz ze zjednoczeniem królestwa po okresie rozbicia dzielnicowego większe ziemie przekształcają się w województwa. Mniejsze – wchodzą w skład większych województw, niekiedy zachowując odrębne urzędy i sejmiki.

„Nie masz kraju jak Polska, nie masz ziemi jak Radomska” – zwykła mawiać miejscowa szlachta, jak podaje Oskar Kolberg. Pierwsze znane poświadczenie źródłowe nazwy Terra Radomiensis pochodzi z roku 1376. W XV wieku Ziemia Radomska wymieniana jest wespół z sąsiednimi ziemiami Sandomierską i Lubelską.

Ziemia Radomska stanowi północną część Województwa Sandomierskiego (w jego ostatecznym kształcie po odłączeniu Lubelskiego), obejmując powiaty opoczyński i radomski. A zatem Ziemi Radomskiej granicę wschodnią oraz długie odcinki jej granic północnej i południowej wyznacza powiat radomski, zgodnie z opisem powyżej. Na zachodzie zaś powiat opoczyński – a tym samym Ziemia Radomska – graniczy z wielkopolskimi województwami Łęczyckim i Sieradzkim. Granicę stanowi tu Pilica na odcinku od poniżej Przedborza do wysokości Drzewicy. Na opoczyńskim – czyli radomskim – brzegu leżą Skotniki, Klasztor Sulejowski, Smardzewice i Studzianna. Na południu powiat opoczyński graniczy z chęcińskim. Po stronie opoczyńskiej znajdują się Fałków, Końskie, Odrowąż i Bliżyn.

W latach 60. XVI wieku z powiatu radomskiego w Ziemi Radomskiej wyodrębnia się powiat stężycki. Będzie on później nazywany Ziemią Stężycką. Przyczyną użycia miana ziemi w stosunku do niewielkiego, nowego powiatu mogła być jego odrębność geograficzna – oddzielenie Wisłą – od głównej części Województwa Sandomierskiego.

Od XVI wieku ziemie są okręgami roków sądowych, to jest sądów ziemskich, stanowiących wyższą instancję w stosunku do sądów w powiatach. Konstytucja sejmowa z roku 1589 dla Województwa Sandomierskiego ustanawia sądy ziemskie w Radomiu, Sandomierzu i Wiślicy. Okręg radomski obejmuje powiaty opoczyński, radomski i stężycki, to jest pierwotny obszar Ziemi Radomskiej. W połowie XVII wieku roki sądowe mamy już tylko w Sandomierzu i Radomiu. Do okręgu radomskiego dochodzi wówczas powiat chęciński z Kielcami. Tak powiększony radomski okręg sądowy występuje w źródłach jako districtus radomienses czyli „powiaty radomskie”.

Jakkolwiek co do zasady całe Województwo Sandomierskie sejmikowało wspólnie w Opatowie, były okresy, kiedy istniał odrębny sejmik dla powiatów radomskich. Na początku XVI wieku sejmik dla powiatów chęcińskiego, opoczyńskiego i radomskiego zbiera się w Skrzynnie. Zostaje on jednak zniesiony uchwałą Sejmu w roku 1519. Dopiero w roku 1764 sejm konwokacyjny ustanawia znowu sejmik w Radomiu celem wybierania kandydatów na urzędy sądowe dla powiatów radomskich.

Podobnie w dziedzinie skarbowości Województwo Sandomierskie dzieli się na pół: powiaty sandomierskie na południu oraz powiaty radomskie na północy. Taksy wojewodzińskie czyli stawki podatkowe ustala podwojewodzi powiatów radomskich. Poborca generalny Ziemi Radomskiej podatki zebrane w powiatach radomskich rozlicza bezpośrednio ze skarbem koronnym. Ziemia Stężycka miewała oddzielnych poborców. Ostatecznie w roku 1664 uchwała sejmiku sandomierskiego zalicza Ziemię Stężycką do powiatów radomskich, „ponieważ od powiatu radomskiego odłączona jest” (Trawicka 1985).

Ziemia Radomska – złożona z powiatów opoczyńskiego i radomskiego (po odłączeniu stężyckiego) – liczy 8,3 tys. km², co stanowi 1/3 powierzchni Województwa Sandomierskiego. Wszystkie powiaty radomskie: chęciński, opoczyński, radomski i stężycki – to 13,1 tys. km² czyli połowa powierzchni Województwa.

Herb ziemski sandomierski i radomski

Herb Województwa Sandomierskiego – i należącej do niego Ziemi Radomskiej – jest następujący: tarcza dzielona pionowo na dwoje; na wprost oka lewego w polu czerwonym trzy srebrne belki poziome; na wprost oka prawego w polu błękitnym dziewięć złotych gwiazd po trzy w rzędzie. Herb występuje czasem w innych odmianach, różniących się liczbą bądź układem gwiazd. Jest to herb nietypowy dla ziem polskich, które pieczętują się zwykle przedstawieniami postaci istot żywych – istniejących bądź wyobrażonych. To polski i śląski orzeł, pomorski gryf, lubelski jeleń, chełmski niedźwiedź i ruski lew. A Sandomierskie – odmiennie – posiada herb z przedstawieniem geometrycznym.

Srebrne belki w polu czerwonym wskazują na prawdopodobny związek z herbem Andegawenów. Sandomierskie gwiazdy zajmują miejsce andegaweńskich lilii. Małżonką pierwszego króla Węgier z tego rodu, Karola Roberta, była Elżbieta Łokietkówna, siostra Kazimierza Wielkiego. Z tego okresu zachował się herb Sandomierskiego na zworniku sklepienia w Kamienicy Hetmańskiej w Krakowie.

Pochodząca z XVIII wieku Pieczęć Ziemska Powiatów Radomskich Województwa Sandomierskiego – Sigillum Terrestre Districtuum Radomiensium Palatinatus Sandomiriensis – ukazuje tarczę herbową trzymaną przez dwie postaci: polskiego orła oraz flisaka wiślanego.

Do barw herbu Województwa nawiązywał mundur szlachty sandomierskiej. Kontusz jasnoszafirowy, względnie ciemnoniebieski. Wyłogi, to jest wywrócone na wierzch części ukazujące barwę podszewki – pąsowe czyli intensywnie czerwone. Guziki tombakowe pozłacane – do klap kontusza po sześć i do mankietów po dwa. Żupan – długa szata noszona pod kontuszem – biały z wyłogami jasnoszafirowymi.