Współczesna regionalistyka radomska została zbudowana na silnym poczuciu więzi z najbliższym otoczeniem społecznym, kulturowym i geograficznym, na utożsamieniu się z nim i na dążeniu do nieustannej jego zmiany na lepsze
(Skowronek 1973, s. 42)
„Dorobek Radomia w 30-leciu powojennym we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego” (Ośko 1982) podsumowano w specjalnym zeszycie Biuletynu Kwartalnego, wydanym w roku 1974.
W roku 1975 Radom odzyskuje status miasta wojewódzkiego. To nowy bodziec dla Towarzystwa i nadzieja na rozwój ośrodka akademickiego. W lutym roku 1977 dokonano modyfikacji statutu, zakładając udział „w praktycznym rozwiązywaniu węzłowych problemów mających szczególnie ważne znaczenie dla rozwoju regionu” (Ośko 1982). Wśród nowych zadań znalazła się również działalność integrująca wszystkie towarzystwa regionalne z obszaru województwa. Jeszcze w październiku roku 1975 w związku z wyjazdem z Radomia Jana Bonieckiego, prezesurę Towarzystwa objął Marian Sołtyk.
W grudniu 1975 roku odbyła się sesja dotycząca polityki społecznej w radomskich zakładach pracy, zorganizowana we współpracy z Wojewódzką Radą Związków Zawodowych. Było to przyczynkiem do powstania Klubu Wiedzy o Pracy Ludzkiej przy WRZZ, współpracujący z RTN. Prezesem Klubu został Stanisław Ośko. Tematykę społeczno-gospodarczą poruszano szerzej w kilku zeszytach Biuletynu Kwartalnego w latach 1975-77. W kwietniu 1976 roku miał miejsce Sejmik Regionalnych Towarzystw Kultury. Obecni przedstawiciele 21 towarzystw regionalnych powołali Wojewódzką Radę Koordynacyjną Regionalnych Towarzystw Kultury, powierzając Prezesowi RTN urząd jej przewodniczącego.
Ze względu na trudności we współpracy z państwowymi wydawnictwami od roku 1976 publikacje zwarte Towarzystwa zaczęły się ukazywać jako zeszyty tematyczne Biuletynu. Tak na przykład jako podwójny numer Biuletynu o nakładzie 500 egzemplarzy w roku 1976 wydano obszerną monografię „Powiat radomski” (416 s.) pod redakcją J. Bonieckiego, S. Ośki i S. Witkowskiego. W roku 1976 rozpoczynają się też prace nad „Monografią województwa radomskiego”. Ponadto wespół z Oddziałem Radomskim Polskiego Towarzystwa Geograficznego planowane było stworzenie Encyklopedii Radomia. Prace nad tymi dziełami nie zostaną jednak ukończone.
W dniu 25 czerwca 1976 roku na ulicach Radomia ma miejsce protest robotniczy. Jego następstwem jest bezprecedensowe w dziejach Polski „Ludowej” ukaranie miasta jako całości. Wydarzenia radomskie odbijają się na każdej dziedzinie życia publicznego w regionie. Celowo wstrzymane zostają wszelkie inwestycje w infrastrukturę społeczną wyższego rzędu. Wiąże się z tym utrata szansy na utworzenie Wyższej Szkoły Pedagogicznej, która po latach mogłaby się przekształcić w klasyczny uniwersytet – jak miało to miejsce choćby w sąsiednich Kielcach.
W lutym 1977 roku Urząd Wojewódzki zatwierdził zmodyfikowany statut RTN. Doprecyzowano zasady pracy władz i komisji, a także wprowadzono podział członków na rzeczywistych, honorowych i wspierających. W lutym ukonstytuował się też nowy zarząd, na czele z dr. Stanisławem Ośką. Stanisław Ośko będzie pełnił urząd prezesa najdłużej w dziejach Towarzystwa, aż do roku 1989. Jesienią 1977 roku na członków wspierających przyjęto sześć dużych przedsiębiorstw przemysłowych z Radomia, m.in. Radomskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Radoskór”, Kombinat Naprawy Maszyn Budowlanych „ZREMB” oraz Zjednoczenie Wyrobów Odlewniczych.
W roku 1977 utworzono dwie nowe komisje naukowe: Nauk Technicznych oraz Nauk Pedagogicznych. Owocem było zwiększenie różnorodności zagadnień podejmowanych na łamach Biuletynu. Jeszcze w tym roku Czesław Erber przedstawia monografię „Drukarstwo i księgarstwo Radomia w latach 1811-1865”, a Zygmunt Wilczyński – „Wodociągi i kanalizacja miasta Radomia 1927-1977”. Osobny zeszyt tematyczny, pod redakcją Jana Franeckiego, poświęcony jest dziejom miasta podczas I wojny światowej i w pierwszych latach niepodległości. Były też zeszyty tematyce przyrodniczej. W 1977 Włodzimierz Sedlak pisze o bioelektronice: „krok naprzód w poznaniu życia”, Leopold Pac-Pomaracki o ssakach leśnych regionu. Za sprawą Komisji Nauk Rolniczo-Leśnych ukazuje się zeszyt poświęcony gospodarce żywnościowej w województwie.
Biuletyn pozostawał jedynym czasopismem naukowym ukazującym się w województwie radomskim. Od 1973 nakład wynosił 350, od 1976 – 630 egzemplarzy. W latach 1964-77 ukazały się łącznie 53 zeszyty (czyli potocznie mówiąc odrębne tomy, przy czym formalnie tomem nazywano rocznik Biuletynu składający się z zeszytów wydanych w danym roku). Było to 4651 stron druku, co skrupulatnie podaje Stanisław Ośko w podsumowaniu z okazji 15-lecia Towarzystwa. Z tego 49% zajmowała tematyka historyczna; nauki społeczno-ekonomiczne – 23%; nauki przyrodnicze z ochroną środowiska – 14%. Bibliografia regionalna zajęła 317 stron.
Do roku 1978 nakładem Towarzystwa ukazały się też 24 wydawnictwa zwarte, łącznie 2445 stron. Największy udział miała tematyka społeczno-ekonomiczna – 9 pozycji, 1356 stron. Dalej 6 książek, 627 stron zajęły zagadnienia historyczne łącznie z ochroną zabytków. Nie do przeceniania są bibliografie regionalne oraz bibliografia prac członków RTN, opracowane przez Stanisława Zielińskiego, w liczbie 5 pozycji, 309 stron. Godna uwagi jest też „Bibliografia rozpraw habilitacyjnych i doktorskich w województwie kieleckim za lata 1959-1972”.
W latach 1975-1978 zanotowano prawie dwukrotny wzrost liczby członków – z 94 w początku roku 1975 do 181 w dniu 1 października 1978 roku. W tym było 35 kobiet. Największy przyrost zanotowano w roku 1977, kiedy przyjęto 66 osób. W końcu roku 1977 Towarzystwo skupiało 176 członków, w tym 5 profesorów, 9 docentów i 30 doktorów. Pracownicy instytucji naukowych to ogółem 55 osób. Z nich najwięcej pochodziło z Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Radomiu oraz z Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach. Dalej wśród członków było 48 osób ze służby publicznej w instytucjach miejskich i wojewódzkich oraz 39 pracowników oświaty. Ogółem 114 członków RTN prowadziło działalność naukowo-badawczą ogłaszając prace w czasopismach bądź wydawnictwach zwartych.
W latach 70. podjęto dzieło popularyzacji wiedzy regionalistycznej w formie „Studium Wiedzy o Regionie”. Skierowane było ono do nauczycieli, przewodników PTTK, instruktorów harcerstwa oraz do uczniów szkół średnich. W roku 1977/78 odbył się cykl tematyczny: etnografia – pod kierunkiem dr. Stefana Rosińskiego. Wykłady miały miejsce w siedzibie Biura Wystaw Artystycznych, w lokalu „U Esterki”.
W roku 1979 w Biuletynie Kwartalnym ukazuje się rozprawa dr Heleny Kisiel „Publiczne zakłady opieki zdrowotnej i społecznej w Radomiu w latach 1815-1914”, ponadto tematyczne zeszyty dotyczące rozwoju społeczno-gospodarczego Iłży oraz życia i twórczości Jana Kochanowskiego na 450 jego urodzin. W innym zeszycie Michał Kelles-Krauz przedstawia koncepcję rozwoju komunikacji miejskiej w Radomiu w oparciu o trakcję elektryczną. Koncepcja tramwaju dla Radomia będzie powracać w działaniach Towarzystwa przez kolejne dekady.
W tym roku ukazuje się też pionierska praca zbiorowa „Urbanistyka i architektura Radomia” (282 s.), stanowiąca do dziś najważniejsze źródło do dziejów Radomia w tej tematyce. Prócz redaktora Wojciecha Kalinowskiego zespół autorski stanowili: Ryszard Brykowski, Ewa Kierzkowska-Kalinowska, Irena Popławska, Ryszard Rodak i Stefan Witkowski. Jako pozycja książkowa praca została wydana przez Wydawnictwo Lubelskie; wiązało się to z kilkuletnim opóźnieniem od czasu przekazania gotowego materiału.
Kontynuowano również publikację kolejnych tomów bibliografii województwa radomskiego. Wiele z wydawnictw poprzedzone było tematycznymi konferencjami organizowanymi przez Towarzystwo. Wśród większych tego rodzaju wydarzeń warto wymienić seminaria dotyczące następujących zagadnień: system oświatowy w województwie radomskim; postęp organizacyjno-techniczny w spółdzielczości pracy; radomska komunikacja miejska.
Rok 1981 przynosi polityczne zawirowania w środowisku naukowym Radomia. W dniu 26 października w Wyższej Szkole Inżynierskiej rozpoczyna się strajk okupacyjny – przeciw nominacji rektora z nadania partyjnego. Protest trwa aż do ogłoszenia stanu wojennego, co czyni go najdłuższym strajkiem akademickim w historii Polski. Jego skutki są odczuwane w środowisku jeszcze przez długi czas. Poza przesłuchaniami i internowaniami wiele osób na stałe traci pracę.
Wprowadzenie stanu wojennego zaznacza się także w dziejach RTN. Choć nadal istniało biuro Towarzystwa, działalność statutowa zamarła, a próby jej odrodzenia w połowie 1982 roku spotkały się z biernością członków. Doszło do zniesienia trzech komisji naukowych oraz wykluczenia blisko 30 członków zalegających ze składkami –zgodnie z zaleceniem Najwyższej Izby Kontroli. Władze wprowadziły też czasowy zakaz rozpowszechniania Biuletynu Kwartalnego. Mimo tych trudności skład osobowy Towarzystwa nie przedstawiał się źle: na dzień 30 czerwca 1983 roku było to 205 członków rzeczywistych, w tym 9 profesorów, 15 docentów i doktorów habilitowanych oraz 50 doktorów nauk.
W lipcu roku 1984 uzyskano ministerialną zgodę na prowadzenie prac naukowo-badawczych bezpośrednio przez Towarzystwo. Stało się to podstawą utworzenia Pracowni Badań Regionalnych, dzięki której pozyskano znaczne środki finansowe, jak również rozwinięto kontakty ze środowiskami naukowymi krajowymi i zagranicznymi. Wykonywano zadania zlecone z zakresu transportu, nauk technicznych, informatyki, archeologii, ochrony środowiska i wielu innych dziedzin. Owocem była kolejna fala napływu chętnych do współpracy naukowców i regionalistów. „Wśród zleconych Towarzystwu tematów dominują tematy z dziedziny technicznej, zmniejsza się natomiast zakres zlecanych tematów z dziedziny kultury. Wśród naszych zleceniodawców znajdują się m.in. WSI im. K. Pułaskiego w Radomiu, MCNEMT, SGPiS i Urząd Wojewódzki. W 1986 r. zrealizowano i sprzedano 19 tematów na kwotę 7,5 mln zł., w 1987 r. ogółem zrealizowano 23 tematy na kwotę 14 mln zł., a w 1988 r. 21 tematów na kwotę 15.485 tys. zł. 5 dalszych tematów z 1988 r. na kwotę 3,6 mln zł. przeniesiono w uzgodnieniu ze zleceniodawcami do realizacji w 1989 r. Należy podkreślić, że wszystkie tematy zlecone zostały przyjęte przez zleceniodawców bez zastrzeżeń” (Sprawozdanie… 1989, s. 208). W roku 1989 podaje się, iż „Pracownia ma do swojej dyspozycji zakupiony przed dwoma laty komputer” (Sprawozdanie… 1989, s. 206).
W roku 1985 w Państwowym Wydawnictwie Naukowym ukazuje się kolejna monumentalna publikacja Radomskiego Towarzystwa Naukowego: „Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w.” (447 s.). To najobszerniejsza pozycja książkowa w dotychczasowym dorobku RTN, stanowiąca do dzisiaj najważniejsze opracowanie dziejów Radomia w omawianym okresie. Stanowi pracę zbiorową 34 autorów, w większości członków Towarzystwa. Jest to też jedno z ostatnich dzieł, nad którym jako redaktor czuwał przedwcześnie zmarły Stefan Witkowski.
Od 1985 wespół z Wojewódzką Biblioteką Publiczną przez okres kilku lat organizowane są Radomskie Dni Kultury Renesansu. Nawiązano w ten sposób do 400-letniej rocznicy śmierci Jana Kochanowskiego, obchodzonej w roku 1984. W roku 1985 odbywa się sympozjum na temat myśli społeczno-politycznej polskiego renesansu, w roku 1986 omawiane jest zagadnienie kształtowania się literackiego języka polskiego. „Do niezwykle interesujących zaliczyć należy trzecie seminarium pt. „Trzy szczyty polskiego renesansu” z 23.VI.1987 r. Pierwszy – „Szczyt kopernikowski w twórczości naukowej polskiego renesansu” – przedstawił w swym wystąpieniu prof. dr hab. Paweł Czartoryski z Instytutu Historii, Nauki i Oświaty i Techniki PAN. Drugi – „Szczyt twórczości artystycznej i literackiej w dobie renesansu w Polsce” – omówił prof. zw. dr hab. Tadeusz Ulewicz z Instytutu Filologii Polskiej U.J. w Krakowie. Natomiast trzeci szczyt – „Szczyt powszechności kultury w okresie polskiego renesansu” przedstawił prof. dr hab. Wacław Urban z Instytutu Historii WSP w Kielcach im. J. Kochanowskiego. Na kolejnych IV Radomskich Dniach Renesansu (23.VI.1989 r.) profesorowie Tadeusz Ulewicz i Wacław Urban przedstawili w swych interesujących referatach „Życie literackie Małopolski w czasie renesansu” oraz temat drugi – „Kochanowscy na Lubelszczyźnie”” (Radomskie…, 1989, s. 240). Obszerne materiały pokonferencyjne ukazywały się w Biuletynie Kwartalnym.
W połowie lat 80. uaktywnia się Komisja Historyczno-Filologiczna pod kierunkiem Jana Franeckiego. Jej badania dotyczą głównie okresu II wojny światowej. W roku 1985 ma miejsce popularnonaukowa sesja z okazji 90-lecia ruchu ludowego w regionie. Pod koniec roku 1986 – sesja na temat ochrony środowiska w województwie radomskim, zaś w początku roku kolejnego przyczynkiem do naukowej debaty staje się 50. rocznica Kongresu Radomskiego Polskiej Partii Socjalistycznej. Z wydawnictw zwartych godna uwagi jest praca poświęcona 40-leciu drobnej wytwórczości na terenie województwa radomskiego, pod redakcją doc. Henryka Nurowskiego. W roku 1986 ukończono też prace nad przewodnikiem po miejscach pamięci narodowej z lat 1939-1945 na terenie województwa radomskiego, autorstwa Longina Kaczanowskiego; książka ta nie została jednak wydana z przyczyn finansowych.
W roku 1986 jeden z zeszytów Biuletynu poświęcono osobie ks. prof. Włodzimierza Sedlaka „w związku z Jego jubileuszem 75-lecia urodzin oraz 50-lecia pracy zawodowej, naukowej i społecznej” (Od redakcji 1986). Włodzimierz Sedlak to jeden z najbardziej wszechstronnych naukowo członków Towarzystwa: „profesor zwyczajny Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, biolog, geolog, filozof, metodolog nauki, etyk, autor blisko 200 rozpraw naukowych, wielu głośnych książek i esejów, twórca nowej gałęzi wiedzy – bioelektroniki, założyciel i wieloletni kierownik jedynej w Polsce Katedry i Zakładu Biologii Teoretycznej KUL” (Bielski 1986). Zeszyt zawiera zarówno charakterystykę pracy naukowej, jak i wspomnienia samego Jubilata oraz jego wychowanków. W dniu 17 listopada Towarzystwo zaprasza na uroczyste jubileuszowe spotkanie z udziałem przedstawicieli Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach, Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Radomiu oraz Kieleckiego Towarzystwa Naukowego z prezesem doc. dr. hab. St. Cieślińskim.
Pod egidą RTN odbywają się kolejne zjazdy Sejmiku Regionalnych Towarzystw Kultury. W lutym 1986 roku w Radomiu ma miejsce ogólnopolskie spotkanie prezesów regionalnych towarzystw naukowych. RTN ma też wkład w organizację III Kongresu Nauki Polskiej oraz III Kongresu Regionalnych Towarzystw Kultury.
W końcu roku 1987 nastają nowi przewodniczący komisji naukowych: Komisja Nauk Historyczno-Filologicznych – dr Piotr Tusiński; Komisja Nauk Technicznych – dr inż. Henryk Bednarczyk. W roku 1988 przy Komisji Nauk Społeczno-Ekonomicznych powołano Sekcję Towaroznawczą pod kierunkiem doc. Jerzego Żuchowskiego, zaś przy Komisji Nauk Technicznych – Sekcję Informatyczną pod kierunkiem dr. Michała Marczaka. Pierwsza z sekcji wkrótce zorganizowała konferencję na temat jakości towarów w obrocie, a druga przystąpiła do wykonywania zadań zleconych z zewnątrz.
We wrześniu 1988 Radom gościł II Sympozjum Naukowe „Problemy konserwatorskie miast kazimierzowskich”, będące kontynuacją inicjatywy RTN sprzed dwudziestu lat. Współorganizatorem było Towarzystwo Przyjaciół Miasta Kazimierza Dolnego, gdzie też odbyła się część konferencji.
Jubileuszowa sesja na 25-lecie Towarzystwa w dniu 22 października 1988 roku stała się okazją do podsumowań. W okresie od kwietnia 1986 do końca roku 1988 Towarzystwo „było organizatorem, bądź współorganizatorem, 11 konferencji naukowych i popularnonaukowych, 2 sympozjów poświęconych Dniom Kultury Renesansu, 2 Radomskich Spotkań z Poezją, 3 spotkań naukowo-dyskusyjnych, 6 spotkań regionalnych z prezesami regionalnych towarzystw kultury, w tym 2 z udziałem delegacji Związku Kultury NRD Okręgu Magdeburg.” Komisje dały 24 odczyty, w tym Przyrodnicza 11, Historyczna 9 i po 2 Społeczno-Ekonomiczna i Techniczna. Ponadto Sekcja Eksplorerów „Glob” (działająca, zdaje się, nieformalnie) urządziła dwie wyprawy naukowe na Bliski Wschód (1987-88). Pod koniec roku 1988 Towarzystwo liczyło członków 301 rzeczywistych i 12 prawnych.
W latach 1988-89 tytułem członka honorowego RTN zostali wyróżnieni: członkowie założyciele: dr Helena Kisiel, Wacław Telus, Zygmunt Wilczyński i Czesław Tadeusz Zwolski; wieloletni działacze: Anna Apanowicz, dr hab. Witold Hański i dr Stanisław Ośko.
Tradycyjnie współpracowano z wieloma innymi podmiotami, w szczególności z Kieleckim Towarzystwem Naukowym, radomskimi oddziałami towarzystw Ekonomicznego i Historycznego oraz Naczelnej Organizacji Technicznej, ponadto z regionalnymi stowarzyszeniami kulturalnymi. Jako nowe inicjatywy podjęto współpracę z oddziałami branżowych stowarzyszeń architektów i urbanistów, z oddziałem Polskiego Towarzystwa Statystycznego, a ponadto z Towarzystwem Przyjaciół Kazimierza Dolnego. Na forum krajowym prezes RTN Stanisław Ośko był członkiem prezydium Rady Towarzystw Naukowych PAN oraz prezydium zespołu regionalnych towarzystw kultury przy Narodowej Radzie Kultury. Od 1986 utrzymywano też kontakt ze Związkiem Kultury Niemieckiej Republiki Demokratycznej w Okręgu Magdeburg – jako mieście partnerskim Radomia.
Nasza działalność była doceniana na forum krajowym: w roku 1989 w III edycji Nagrody Ministra Kultury, w grupie specjalistycznych regionalnych towarzystw kultury – pierwszą nagrodę otrzymało Radomskie Towarzystwo Naukowe. Wiązało się to z gratyfikacją w wysokości 3 mln zł. (przy ówczesnej inflacji nie była to jednak imponująca kwota).
W połowie czerwca 1989 następuje przeprowadzka Towarzystwa do nowej siedziby – „w dwupokojowym pomieszczeniu na III piętrze, zasłużonego dla oświaty radomskiej budynku przy ul. 1 Maja 60 (obecnie ul. 25 Czerwca). Głównym użytkownikiem gmachu jest Oddział Wojewódzki Centrum Doskonalenia Nauczycieli oraz nowo utworzony Wojewódzki Ośrodek Metodyczny” (RTN…, 1989, s. 244).
> Radomskie Towarzystwo Naukowe 1989-2009
Źródła
M. Bielski, Życie i praca prof. W. Sedlaka, Biuletyn Kwartalny RTN, T. XXXIII, z. 3-4, 1986
Od Redakcji, Biuletyn Kwartalny RTN, T. XXXIII, z. 3-4, 1986
S. Ośko, Działalność Radomskiego Towarzystwa Naukowego w latach 1963-1983. Zarys historyczny, Biuletyn Kwartalny RTN, T. XIX, z. 3-4, 1982
Radomskie dni kultury renesansu, Biuletyn Kwartalny RTN, T. XXVI, z. 3-4, 1989
RTN w nowym lokalu, Biuletyn Kwartalny RTN, T. XXVI, z. 3-4, 1989
Sprawozdanie z działalności Radomskiego Towarzystwa Naukowego za okres od 10.IV.1986 r. do 31.XII.1988 r., wygłoszone na Walnym Zebraniu Sprawozdawczo-Wyborczym w dniu 12.IV.1989 r., Biuletyn Kwartalny RTN, T. XXVI, z. 3-4, 1989