Region radomski w podziale fizyczno-geograficznym

Czym jest regionalizacja fizyczno-geograficzna?

Regionalizacja to podział jakiegoś terytorium, na przykład kraju, na mniejsze jednostki, w oparciu o wybrane kryteria. Są różne rodzaje podziałów, które rzecz jasna dają różne wyniki na mapie. Regiony historyczno-kulturowe będą inne od okręgów gospodarczych, inne od dzielnic klimatycznych bądź krain geobotanicznych. Regionalizacja fizyczno-geograficzna powstaje w oparciu o „fizyczne” cechy powierzchni ziemi. Bierze zatem pod uwagę zróżnicowanie geologiczno-geomorfologiczne. Mówi głównie o rzeźbie powierzchni, zależnej od rodzaju skał budujących podłoże.

Regionalizacja fizyczno-geograficzna jest dziełem naukowców – ma zatem charakter umowny. Tworząc ją dąży się do obiektywizmu, co jednak nie wyklucza składnika uznaniowości. Obiektywne są cechy przestrzeni, na których opiera się regionalizacja. Jednak uznaniowy jest dobór tych cech – ustalenie, które są ważniejsze, a które drugorzędne. Uznaniowa jest też ocena rzeczywistego występowania tych cech w przestrzeni. Uznaniowe jest wyróżnienie takiej czy innej jednostki, co zawsze wiąże się z uproszczeniem rzeczywistego zróżnicowania przestrzeni. Podobnie jest z określeniem granic pomiędzy jednostkami. Dlatego regionalizacja fizyczno-geograficzna oraz inne regionalizacje naukowe są przedmiotem ciągłej dyskusji i stopniowej modyfikacji.

Ostrzeżenie przed nieporozumieniami nazewniczymi

Zazwyczaj umowne są też nazwy wyróżnionych jednostek. Są bowiem one w przeważającej większości utworzone przez geografów. Nieliczne pochodzą z tradycji: dotyczy to szczególnych fenomenów fizyczno-geograficznych, wyróżniających się na tyle, że tradycja „ludowa” je zauważyła, a tym samym nazwała. Są to zwykle nazwy masywów górskich, jak Łysogóry, Tatry czy Pieniny.

Nadając nazwy jednostkom fizyczno-geograficznym geografowie sięgają niekiedy do nazw regionów historycznych, co może powodować nieporozumienia. Tak na przykład Wyżyna Małopolska i Nizina Środkowomazowiecka to jednostki fizyczno-geograficzne, wyróżnione i nazwane umownie. Zaś Małopolska i Mazowsze to pojęcia prawno-polityczne z czasów I Rzeczpospolitej, których granice i nazwy wynikają z historii, zatem nie podlegają zmianom zależnie od poglądów geografów. Oczywiście zakresy terytorialne Wyżyny Małopolskiej i Małopolski są różne. Nie cała Wyżyna Małopolska leży w Małopolsce, nie cała Małopolska leży na Wyżynie Małopolskiej. Co więcej: o ile znaczna większość Wyżyny Małopolskiej leży w Małopolsce, to jedynie mniejsza część Małopolski leży na Wyżynie Małopolskiej. Jeśli te dywagacje wydają się komuś zawiłe, to właśnie nabiera słusznego dystansu co do celowości mieszania pojęć z różnych porządków regionalizacji. Jak również odpowiedniej ostrożności niezbędnej do prawidłowego posługiwania się nazewnictwem geograficznym.

Zmodyfikowana regionalizacja Kondrackiego jako umownie obowiązująca

Regionalizacje fizyczno-geograficzne mogą być (i są) różne, a nie ma jednoznacznego sposobu stwierdzenia, która jest „najlepsza”. Ponadto każda ewoluuje w miarę coraz lepszego poznania przestrzeni oraz modyfikacji poglądów autorów. Niemniej z przyczyn praktycznych korzystne jest odwoływanie się do jednej regionalizacji danego rodzaju. Dlatego geografowie umówili się, by korzystać z regionalizacji stworzonej pierwotnie przez Jana Kondrackiego, następnie modyfikowanej, ostatnio przez zespół kilkudziesięciu autorów (Solon et al. 2018). Tę regionalizację stosuje się również – o ile zachodzi taka potrzeba – do różnych celów publicznych.

Zmodyfikowany podział Kondrackiego nawiązuje do międzynarodowej hierarchizacji jednostek fizyczno-geograficznych. Używa się w niej dziesiętnego systemu oznaczeń. Każdy niższy szczebel podziału określony jest kolejną cyfrą. Wyróżniane szczeble to (oznaczane odpowiednią liczbą cyfr): prowincje (xx), podprowincje (xxx), makroregiony (xxx.x), mezoregiony (xxx.xx).

Poniżej opiszemy, jak umiejscawia się region radomski w jednostkach fizyczno-geograficznych poszczególnych szczebli według zmodyfikowanego podziału Kondrackiego. Region radomski będziemy ujmować w umownych szerokich granicach naturalnych – od Pilicy na północy i zachodzie oraz Wisły na wschodzie po Góry Świętokrzyskie na południu. Ponadto w oddzielnych działach zamieścimy opis jednostek fizyczno-geograficznych w obrębie regionu radomskiego w ujęciu węższym – po Garb Gielniowski i Kamienną.

Region radomski a prowincje i podprowincje fizyczno-geograficzne

Radom położony jest przy styku dwu wielkich prowincji fizyczno-geograficznych. Od północy to Nizina Środkowoeuropejska (31), od południa – Wyżyny Polskie (34). Granica między nimi przecina region z północnego zachodu na południowy wschód, by następnie odbić na północ wzdłuż Wisły. Wyznaczają ją  orientacyjnie następujące miejscowości: Inowłódz, Drzewica, Przysucha, Orońsko, Wierzbica, Krzyżanowice, Lipsko, Solec, Janowiec, Puławy.

Nizina Środkowoeuropejska albo Niż Środkowoeuropejski (31) to wielki pas nizin ciągnący się od Belgii po wschodnią Polskę. Jej przedłużeniem na wschód jest jeszcze większa Nizina Wschodnioeuropejska, odróżniana ze względu na zmianę nie tyle rzeźby powierzchni, co budowy tektonicznej kontynentu. Podprowincją wielkiego Niżu, która sięga po Radom, są Niziny Środkowopolskie (318).

Rozciągają się one na południe od zasięgu ostatniego – wiślańskiego – zlodowacenia. Jest to zatem obszar, który podlegał jedynie starszym zlodowaceniom. Cechuje go rzeźba peryglacjalna – staro-polodowcowa – złagodzona długotrwałym wietrzeniem. Nie ma tu zatem jezior, są równiny zbudowane z glin i piasków, miejscami urozmaicone niewielkimi żwirowymi ostańcami. Charakterystycznym elementem krajobrazu są pradoliny – znacznie większe niż wynikałoby to z rozmiaru płynących nimi rzek. Biegną one równoleżnikowo, gdyż odpływały nimi wody sprzed czoła kolejnych stadiów lądolodu.

Na południu do europejskiego Niżu przylegają kolejne prowincje o charakterze górskim bądź wyżynnym. Jedną z nich są Wyżyny Polskie (34), rozciągające się na południe od Radomia. Wyżyny Polskie ciągną się łukiem, wybrzuszonym ku północy, od okolic śląsko-morawskiej Ostrawy na zachodzie po Lwów na wschodzie. Najdalej na północ Wyżyny Polskie sięgają w regionie radomskim, ściślej – do doliny Pilicy na północny zachód od Opoczna.

Wyżyny cechuje nie tylko – przeciętnie rzecz biorąc – położenie na większej wysokości bezwzględnej od nizin, ale też inna rzeźba, ukształtowana na skałach mezozoicznych bądź starszych.

W okolice Radomia wchodzą dwie podprowincje Wyżyn Polskich. Ich centralną część stanowi Wyżyna Małopolska (342). To ona wypełnia międzyrzecze Wisły i Pilicy – na południowy zachód od Radomia. Drugą podprowincją, która dotyka regionu radomskiego, jest Wyżyna Lubelsko-Lwowska (343), rozciągająca się na wschód od Wisły.

Region radomski a makroregiony i mezoregiony pasa wyżyn

W region radomski wkraczają trzy makroregiony pasa Wyżyn Polskich (34). W podprowincji Wyżyny Małopolskiej (342) są to Wyżyna Przedborska (342.1) i Wyżyna Kielecka (342.3), wcześniej znana jako Wyżyna Kielecko-Sandomierska. W podprowincji Wyżyny Lubelsko-Lwowskiej miejscowym makroregionem jest Wyżyna Lubelska (343.1).

Najznaczniejszą część – środkowo-południową – regionu radomskiego zajmuje Wyżyna Kielecka (342.3). Jej północna rubież ciągnie się od okolic Drzewicy na północnym zachodzie, poprzez południowo-zachodnie przedmieścia Radomia, po Solec na południowym wschodzie. Wyżyna Kielecka jest najwyższą częścią Wyżyny Małopolskiej, przez co ma klimat nieco chłodniejszy i wilgotniejszy niż obszary sąsiednie.

Wyżyna powstała wyniku wypiętrzenia tektonicznego, które miało miejsce w trzeciorzędzie. W jej części środkowej wychodzą na powierzchnię paleozoiczne struktury fałdowe. To Góry Świętokrzyskie. Nadkład mezozoiczny, które je wcześniej pokrywał, został usunięty przez wietrzenie. Skały tegoż mezozoiku – od dolnego triasu po górną kredę – występują natomiast w otoczce paleozoicznego jądra Wyżyny. Ten obszar nazywany jest w geologii mezozoicznym obrzeżeniem Gór Świętokrzyskich.

Na północ i wschód od Gór Świętokrzyskich w obrębie Wyżyny Kieleckiej rozciągają się cztery mezoregiony: wpierw Płaskowyż Suchedniowski (342.31) i Wyżyna Sandomierska (342.36), dalej (czyli bliżej Radomia) Garb Gielniowski (342.32) i Przedgórze Iłżeckie (342.33).

Kolejny makroregion: Wyżyna Przedborska (342.1) – znajduje się na zachód od Wyżyny Kieleckiej. W regionie radomskim wypełnia ona łuk Pilicy powyżej Inowłodza; na wschód sięga po Opoczno. Na poziomie mezoregionów obszar ten nazywany jest Wzgórzami Opoczyńskimi (342.12).

Wyżyna Przedborska stanowi zachodnie mezozoiczne obrzeżenie Gór Świętokrzyskich. Budują ją głównie skały górnokredowe, a zatem z najmłodszego piętra mezozoiku. Makroregion ten był objęty zlodowaceniem środkowopolskim w stadiale Odry, w przeciwieństwie do większości Wyżyny Kieleckiej. Dlatego duża część Wyżyny Przedborskiej pokryta jest glinami i piaskami polodowcowymi. Skały mezozoiczne wychodzą na powierzchnię jedynie miejscowo, widoczne jako wyniesienia terenu. Makroregion ma charakter przejściowy między krajobrazami nizin i wyżyn.

Wyżyna Lubelska (343.1) wyznacza południowo-wschodni kraniec regionu radomskiego, sięgając po dolinę Wisły włącznie, na jej odcinku między Zawichostem a Puławami. Odcinek ten, mający charakter przełomu przez pas Wyżyn Polskich, został wyróżniony jako oddzielny mezoregion: Małopolski Przełom Wisły (343.11).

Region radomski a makroregiony i mezoregiony pasa nizin

Z podprowincji Nizin Środkowopolskich (318) w region radomski wchodzą dwa makroregiony. W zmodyfikowanym podziale Kondrackiego oba nazwane są od historycznego pojęcia Mazowsza, jakkolwiek oba obejmują ziemie również innych dzielnic historycznych. Są to: Wzniesienia „Południowomazowieckie” (318.8) oraz Nizina „Środkowomazowiecka” (318.7).

Szczególnie nietrafna jest nazwa Wzniesień. Jest to zresztą dość sztucznie wyróżniony makroregion, zważywszy na jego kształt. Ciągnie się długim łukiem otaczającym od północy „opoczyńskie” wybrzuszenie Wyżyny Małopolskiej – od Pajęczna na południowym zachodzie przez okolice kolejno Piotrkowa Trybunalskiego, Rawy Mazowieckiej i Radomia, aż po dolinę Wisły powyżej Puław. Wzniesienia „Południowomazowieckie” obejmują zatem głównie obszar historycznej Ziemi Łęczycko-Sieradzkiej oraz północno-zachodnie krańce Małopolski. Nie więcej niż 1/3 obszaru Wzniesień „Południowomazowieckich” leży na Mazowszu. Bardziej odpowiednim mianem dla tegoż makroregionu byłoby na przykład: „Wzniesienia Piotrkowsko-Radomskie”.

Omawiane Wzniesienia (318.8) pod względem wysokościowym stanowią makroregion przejściowy między pasami nizin a wyżyn – od Nizin Środkowopolskich do Wyżyny Małopolskiej. Wysokości bezwzględne sięgają tu 200 m n.p.m. Cechuje je klimat nieco wilgotniejszy i chłodniejszy od pozostałych polskich nizin. W regionalizacji geobotanicznej według Szafera (1972) obszar Wzniesień pokrywa się częściowo z krainą północnych wysoczyzn brzeżnych, zaliczaną do pasa wyżyn środkowych. Podobnie w regionalizacji przyrodniczo-leśnej, wykorzystywanej przez Lasy Państwowe, obszar Wzniesień wchodzi w obręb Krainy Małopolskiej. Występują tu buk i jodła, charakterystyczne dla południowej, górsko-wyżynnej części Polski.

W regionie radomskim opisywane Wzniesienia ciągną się wąskim pasem wzdłuż krańca Wyżyn – od Pilicy między Inowłodzem a Białobrzegami, przez Radom, po przełom Wisły między Solcem a Puławami. Tenże makroregion w opisywanym obszarze dzieli się na dwa mezoregiony: Dolinę Białobrzeską (318.85) i Równinę Radomską (318.86).

Myląca jest także nazwa Niziny „Środkowomazowieckiej”. Wprawdzie zdecydowana większość makroregionu to rzeczywiście Mazowsze, jednak jego południowe krańce – z Puszczą Kozienicką – to Małopolska. Szczególnie mylące jest jednak określenie „Środkowo…”. Sugeruje, jakoby Nizina rozciągała się w centrum Mazowsza, podczas gdy w istocie obejmuje ona jego południową część, a nawet wychodzi za południową granicę. Lepszą nazwą dla tegoż makroregionu byłaby na przykład „Nizina Środkowej Wisły” – w nawiązaniu do Doliny Środkowej Wisły, będącej jego osią.

W krajobrazie tejże Niziny dominują równiny denudacyjne i terasy rzeczne, miejscowo urozmaicone wydmami. W regionie radomskim wypełnia ona widły Pilicy i Wisły – u samego ich zbiegu, odpowiednio poniżej Białobrzeg i Puław. Na południu Nizina sięga po północne przedmieścia Radomia. W opisywanym obszarze do makroregionu należą trzy mezoregiony: Dolina Dolnej Pilicy (318.70), Dolina Środkowej Wisły (318.75) i Równina Kozienicka (318.77).

 

Źródła

Jerzy Kondracki, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 2002

Jerzy Solon et al., Physico-geographical mesoregions of Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data, Geographia Polonica, 91, 2, 2018, pp. 143-170

Władysław Szafer, Kazimierz Zarzycki, Szata roślinna Polski, T. 2, PWN, Warszawa 1972

Roman Zielony, Anna Kliczkowska, Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski 2010, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2012