1945: Instytut Naukowo-Społeczny

W związku z zawieruchą wojenną w roku 1944 w Radomiu gromadzi się grono naukowców, przybyłych między innymi z Warszawy po upadku powstania. Rozpoczynają się tajne wykłady uniwersyteckie w zakresie filozofii, logiki, socjologii i innych nauk społecznych. Inicjatorem kursu jest Janusz Chmieleński, zaś merytoryczną pieczę nad przedsięwzięciem sprawuje filozof Tadeusz Kotarbiński. Wśród jego najbliższych współpracowników jest Stefan Witkowski, za dwie dekady współzałożyciel i pierwszy prezes Radomskiego Towarzystwa Naukowego.

Kurs trwa do kwietnia 1945 roku. Tymczasem miejscowe środowisko społeczne prowadzi z naukowcami rozmowy w celu instytucjonalizacji przedsięwzięcia. Już 7 lutego 1945 roku powołany zostaje jawny Instytut Naukowo-Społeczny w Radomiu. To prawdopodobnie pierwsza po wojnie tego rodzaju instytucja w Polsce. Jej założycielami byli: Elżbieta Gałecka, Tomasz Kwapisiewicz, Antoni Kwiecień, Henryk Paluszyński, Stanisław Piętowski, Marian Sołtyk, Teofil Warchoł, Eugeniusz Wasilewski.

INS wpisał się w ducha czasu. Tworzyli go ludzie, którzy chcieli działać społecznie w kierunkach zbieżnych z ideami niesionymi przez nową władzę ludową. Były to idee żywe już w II Rzeczpospolitej, w szczególności w „socjalistycznym” Radomiu. Nadrzędnym celem było podniesienie kulturalne i oświatowe „ludu pracującego”.

Jako cel szczegółowy postawiono sobie badanie warunków życia gospodarczego i kulturalnego ludności za okupacji i w okresie powojennym, działanie na rzecz polepszenia tych warunków „w myśl zasad demokratycznych i postępowych” oraz szerzenie zrozumienia tej sprawy w społeczeństwie. Dla osiągnięcia tegoż zamierzano: prowadzić badania socjologiczne; planować działalność w dziedzinie gospodarczej, społecznej i kulturalnej; zbierać dokumenty z okresu okupacji w Polsce; prowadzić szkoły, kursy oświatowe i doszkalające, wydawać czasopisma oraz prace poświęcone problematyce społecznej; prowadzić pracę kulturalno-oświatową, w szczególności za pośrednictwem świetlic, widowisk, odczytów oraz biblioteki i muzeum; propagować idee spółdzielcze.

W założeniu twórców Instytut miał być przedsięwzięciem o zasięgu ogólnopolskim. Po rejestracji Urząd Wojewódzki w Kielcach rozesłał do swoich odpowiedników w innych województwach prośbę o dopuszczenie tam działalności Instytutu. Pozytywne odpowiedzi nadeszły z Krakowa, Łodzi i Poznania; z pozostałych województw – brak sprzeciwu, który również oznaczał formalną zgodę na działalność. O Instytucie rzeczywiście pisała prasa całej Polski: już w pierwszym półroczu pojawiło się 208 artykułów bądź wzmianek w dziennikach i czasopismach krajowych. „Być może praca Instytutu w Radomiu stanie się wzorem dla całej Polski”, jak to ujęto na salonach ministerialnych (Zwolski 1975).

Wobec niemożności uzyskania wsparcia od władz państwowych – ze względu na oczywiste trudności powojenne – Instytut finansował działalność ze składek członkowskich, opłat za prowadzone kursy, a ponadto z ogłoszonego w prasie „łańcucha darów”. Sam dyrektor Paluszyński udzielił Instytutowi „prywatnej dotacji” w wysokości 10 tys. zł. Dzięki władzom miasta Instytut korzystał z budynku dawnej restauracji „Rzym” przy ul. Żeromskiego 15, gdzie urządzono pięć sal wykładowych oraz bibliotekę z czytelnią. Prenumerowano 6 dzienników i 69 czasopism społeczno-politycznych i fachowych. Ponadto jako świetlicę i miejsce publicznych odczytów wykorzystywano salę liceum w dawnym pałacu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego.

Sekcja Dokumentacyjna INS zebrała obszerne materiały dotyczące zbrodni hitlerowskich w Radomskiem. Ich jakość została wysoko oceniona przez działający wówczas Instytut Pamięci Narodowej przy Radzie Ministrów. Sporządzono m.in. niemal pełną listę publicznych egzekucji w Radomiu. Udokumentowano dzieje radomskiego getta. W prasie wracano się do ludności o relacje z czasu okupacji. Planowano też założenie w Radomiu Muzeum Martyrologii. Badając straty szkolne ułożono 86-rubrykową ankietę, którą rozesłano do nauczycieli szkół wiejskich. W odpowiedzi nadeszło 1300 ankiet ze 164 wsi. Powiat radomski był pierwszym w kraju, dla którego sporządzono pełną tego rodzaju dokumentację.

W zakresie działalności oświatowej uruchomiono Liceum Administracyjne dla Pracujących, Szkołę Przysposobienia Spółdzielczego tudzież liczne kursy.

Za inicjatywę powyższą należy się INS w Radomiu szczere uznanie. Organizowanie bowiem życia państwowego po ucieczce okupanta wymaga od nas nie tylko oddania swoich sił, ale również posiadania i rozszerzania swoich kwalifikacji. A właśnie Liceum Administracyjne zajmuje się u nas teoretycznym i praktycznym przygotowaniem zastępu młodych do odpowiedniego pełnienia funkcji publicznych.

(List Andrzeja Teodorowicza Nowickiego do zarządu INS, dn. 29 V 1945 r.)

Odbywały się liczne spotkania popularnonaukowe. Profesor Kotarbiński podczas kolejnych ośmiu spotkań przedstawiał przy pełnej sali swój – niepublikowany jeszcze – „Traktat o dobrej robocie”. Wykłady prowadzono również w językach angielskim, francuskim i rosyjskim. Statystyka do końca roku 1945 to: 70 godzin odczytów, 12 prelegentów oraz 10-12 tys. słuchaczy, co jest liczbą imponującą, zważywszy iż po wojnie w Radomiu ostało się tylko 65 tys. ludności.

Podejmowano też działalność kulturalną, utrudnioną wskutek zniszczenia bazy lokalowej i sprzętowej. Dla dzieci stworzono Teatrzyk Kukiełek, kino „Baj” oraz Ośrodek Filmów Oświatowych, który prowadzili – mieszkający wówczas w Radomiu – bracia Andrzej i Kazimierz Wajdowie. Wydawano tomiki wierszy oraz podręczniki, np. profesora Antoniego Bolesława Dąbrowskiego „Minimum wykształcenia ogólnego”. Zamierzano też wznowić jako dwutygodnik społeczno-literacki przedwojenne radomskie pismo „Żagwie”, jednak nie uzyskano na to zgody władz. Wśród literatów goszczących w Radomiu na zaproszenie Instytutu znaleźli się Maria Dąbrowska, Jerzy Andrzejewski, Jalu Kurek, Jan Parandowski, Julian Przyboś. Z miejscowych twórców udzielali się pisarze Elżbieta Gałecka-Jackiewiczowa i Stanisław Skoneczny, historyk Andrzej Kamiński.

Bodaj najbardziej „rozwojowym” działaniem Instytutu były zabiegi o powstanie w Radomiu wyższej uczelni o znaczeniu krajowym. Jednym z głównych tego orędowników był Stefan Witkowski, w przyszłości pierwszy prezes RTN. Wpierw wystąpiono jedynie do władz miejskich z koncepcją powołania Wyższej Szkoły Administracyjno-Spółdzielczej. W wyniku wstępnych rozmów postanowiono przeznaczyć dla uczelni część potężnego gmachu gubernialnego, rozbudowanego w czasie okupacji na siedzibę władz dystryktu radomskiego. Następnie władze miasta skierowały do Ministra Oświaty obszerny memoriał na rzecz utworzenia w Radomiu krajowego centrum kształcenia kadr administracyjnych i spółdzielczych. Memoriał datowany był na 1 czerwca 1945 roku, jak się okaże, dokładnie 30 lat przed przywróceniem Radomiowi statusu miasta wojewódzkiego.

W tym czasie zaczęła działać specjalna Komisja Organizacyjna. Ustalono, iż nowa uczelnia winna nosić nazwę Szkoły Głównej Ekonomicznej w Radomiu, a zajmować się kształceniem kadr samorządowych, skarbowych, spółdzielczych i handlowych w oparciu o studia ekonomiczne. Komisja przystąpiła do rekrutacji wykładowców i gromadzenia księgozbioru. Objęto w zarząd dwa skrzydła gmachu gubernialnego, ponadto część zasobu lokalowego przekazało starostwo. Pod merytoryczną pieczą profesora Kotarbińskiego obsadzono katedry i przygotowano programy nauczania. Uruchomienie uczelni planowano na 1 października 1945 roku. Niestety w październiku ministerstwo wydało decyzję negatywną, argumentując, iż wyższe szkoły ekonomiczne otwarte zostają w Łodzi i Warszawie.

Z podobnych przyczyn działalność naukowa Instytutu nie rozwinęła się w zakresie zakładanym przez twórców. Na przeszkodzie stanął brak środków, a także ograniczenia czynione przez władze, które stały na stanowisku, iż Instytut wkracza we właściwości innych podmiotów państwowych. INS jako wyjątkowe w skali kraju przedsięwzięcie społeczne nie zmieścił się w strukturze tworzącej się Polski Ludowej. Władze wymusiły połączenie Instytutu z utworzonym w Radomiu Oddziałem Wojewódzkim Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych. Stało się to 22 lipca 1945 roku. Połączenie nastąpiło „na zasadzie autonomicznej”, a mecenas Paluszyński pełnił też urząd przewodniczącego oddziału TUR. Wkrótce TUR przejął większość działalności INS, za wyjątkiem zajęć odpłatnych. Przekazano też księgozbiór, acz najcenniejsze 615 woluminów wyjechało z Radomia do Biblioteki Narodowej w Warszawie. Formalnie Instytut rozwiązano 3 lipca 1948 roku.

Z szeregów Instytutu wyrośli tacy znani w kraju ludzie jak: Elżbieta Jackiewiczowa, Jan Bolesław Ożóg, Stanisław Skoneczny – literaci, Kazimierz Borys – Prokurator Generalny, Henryk Paluszyński – Sekretarz Naczelnej Rady Adwokackiej, Antoni Korczowski – dyrektor departamentu w Ministerstwie Kultury i Sztuki, Stanisław Piętowski – rektor Uniwersytetu Łódzkiego, Stefan Witkowski – geograf i urbanista, Marian Sołtyk – dyrektor Studium Nauczycielskiego w Radomiu. Sołtyk i Witkowski będą również dzierżyć urząd prezesa Radomskiego Towarzystwa Naukowego.

Stefan Witkowski za kilkanaście lat będzie założycielem Radomskiego Towarzystwa Naukowego. Tymczasem jest czynny zawodowo i społecznie na wielu polach. Ma swój udział w powstaniu radomskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, które już w grudniu 1945 roku urządza pierwszą po wojnie krajową wystawę plastyki: „Ogólnopolski Salon Zimowy”. Wraz z Janem Gruszką, osławionym „Bartosem ” z Batalionów Chłopskich, współtworzy radomski oddział Polskiego Towarzystwa Geograficznego.

> Radomskie Towarzystwo Naukowe 1950-1973
> Polskie Towarzystwo Geograficzne. Oddział Radomski

 

Źródła

Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w., red. S. Witkowski, Radomskie Towarzystwo Naukowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985

E. Kielska, Instytut Naukowo-Społeczny w Radomiu (1945-1948), Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 2006, 2, 179-194

Cz. T. Zwolski, Instytut Naukowo-Społeczny w Radomiu w latach 1945-1948, Biuletyn Kwartalny RTN, T. XII, z. 3-4, 1975, 27-54